۴. بلند خواندن بسم اللَّه

يكى از ويژگى‏هاى «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» ، تأكيد بر بلند خواندن آن در نمازهاست كه در اصطلاح از آن به «جهر به بسمله» ياد مى‏شود. در اين باره چند نكته، قابل توجّه است:

«جهر به بَسمَله» در سنّت نبوى صلى اللَّه عليه وآله

بر اساس احاديث مستفيض ^۱ كه در منابع روايى شيعى و اهل سنّت آمده ، پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله و اهل بيت ايشان ، در همه نمازها حتّى نمازهايى كه آهسته خواندن آنها واجب است، «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» را با صداى بلند قرائت مى‏كردند.
از اين رو، فقيهان اماميّه بر وجوب جهر به بسمله در نمازهاى صبح و مغرب و عشا و جمعه و بر مطلوبيت آن در ساير نمازها، اجماع دارند.

سنّت «جهر به بَسمَله»، در عمل صحابه

علاوه بر امير مؤمنان عليه السلام، ديگر صحابه و حتّى خلفاى سه‏گانه نيز سنّت جهر به بسمله را رعايت مى‏كرده‏اند. در نقل‏هاى معتبر از جمعى از صحابه كه پشت سر پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله و امير مؤمنان عليه السلام، ابو بكر و عمر و عثمان، نماز گزارده‏اند ، چنين آمده كه همگى بسمله را به جهر مى‏خوانده‏اند. عمّار، اَ نَس، عبد اللَّه بن مسعود، عبد اللَّه بن عمر، عبد اللَّه بن زبير و عايشه از اين جمله اند. فخر رازى مى‏گويد :
آشكار كردن ذكر خدا، نشانه آن است كه شخص به آن ذكر افتخار مى‏كند و به انكار كسى كه منكر آن است، اهمّيتى نمى‏دهد. بى ترديد، چنين چيزى از نظر عقل ، پسنديده است . طبعاً از نظر شرع نيز اين گونه است... با اين وصف ، مخفى داشتن چنين چيزى چگونه براى خردمندى سزاوار است؟! از اين رو نقل شده كه روش على عليه السلام، بلند خواندن «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» در همه نمازها بود .
مى‏گويم: اين استدلال نزد من ، قوى و در انديشه‏ام، استوار است و مسلّماً با سخن مخالفان از بين نمى‏رود . ^۲
فخر رازى در ادامه چنين مى‏افزايد:
بيهقى در السنن الكبرى از ابو هريره حكايت كرده است كه پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله در نماز، «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» را بلند مى‏خواند. پس از آن ، شيخ بيهقى از عمر بن خطّاب ، ابن عبّاس ، ابن عمر و ابن زبير، بلند خواندن بسمله را نقل كرده است ؛ اما اين كه على بن ابى طالب ، بسمله را بلند مى‏خوانده ، به تواتر ثابت شده است. و هر كس در دينش ، از على بن ابى طالب عليه السلام پيروى كند، بى ترديد ، ره‏يافته است. دليل اين سخن، فرموده پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله است كه: «بار الها ! همواره بر گِرد على بگردان ، هر سو كه او رو كند .» . ^۳
بر اين اساس، شمارى از نقل‏هاى منسوب به پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و برخى صحابه كه اينان نماز را با صداى آهسته(به اِخفات) مى‏خواندند ، ^۴ تلاشى براى توجيه بدعت بنى اميّه ارزيابى مى‏شود.
در اين ميان، علاوه بر تعدّد و قوّت چشمگير روايات دسته نخست، اعتراض عمومى اهل مدينه به معاويه در عدم پايبندى به سنّت رايج در بسمله، شاهد گويايى بر استمرار سيره‏نبوى در خصوص قرائت بسمله، آن هم با صداى بلند تا آن روزگار بود.
سيوطى در كتاب تفسيرى‏اش، شافعى در كتاب الاُمّ و دارقطنى و بيهقى در كتاب‏هاى السنن خود ، اقدام بدعت‏آميز معاويه و اعتراض عمومى به وى را چنان كه در ادامه آورده‏ايم، حكايت كرده‏اند . پيشاپيش ، اين نكته شايان توجّه است كه دو موضوع : يكى ، ترك بسمله در نماز، با اين بهانه واهى كه «بسم اللَّه» جزئى از سوره‏ها نيست، و ديگرى، موضوع به جَهر نخواندن «بسم اللَّه»، موضوعاتِ به هم تنيده‏اى هستند كه از دو زاويه، نتيجه واحد (يعنى از رونق انداختن اين قطعه وحيانى در نماز) را دنبال مى‏كنند . سيوطى آورده است :
او (معاويه) به مدينه آمد و با آنان به نماز ايستاد و «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» را نخواند و در هنگام فرود آمدن و برخاستن ، تكبير نگفت. چون سلام داد ، مهاجران و انصار ندايش دادند كه: اى معاويه ! آيا از نمازت دزديدى؟ «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» كجاست؟ و تكبير كجاست؟ او پس از آن ، هر گاه نماز مى‏گزارد، «بسم اللَّه الرحمن الرحيم» را براى اُمّ القرآن (سوره حمد) و براى سوره بعد از آن مى‏خواند و چون به سجده مى‏رفت ، تكبير مى‏گفت . ^۵
واضح است كه فرياد برآوردن صحابيان و تابعيان ، نشانه آن است كه جزئيّت بسمله براى سوره حمد و ديگر سوره‏ها و نيز بلند خواندن آن در نماز ، نزدشان از مسلّمات به شمار مى‏آمده؛ زيرا در غير اين صورت، مسلّماً مستندى از سوى معاويه يا وابستگان فكرى وى در توجيه اقدام انجام شده، ارائه مى‏شد.