منشأ پيدايش تكتّف در نماز

بر پايه آنچه در شمارى از روايات شيعى آمده، پديده «تكتّف» با الگوبردارى از اهل كتاب و مشخّصاً مجوس، به نماز گروهى از مسلمانان راه يافته است. از جمله ، شيخ صدوق از امير مؤمنان امام على عليه السلام چنين آورده است:
لا يَجمَعُ المُسلِمُ يَدَيهِ فِى صَلَاتِهِ وَ هُوَ قَائِمٌ بَينَ يَدَىِ اللَّهِ عزّ وجلّ يَتَشَبَّهُ بِأَهلِ الكُفرِ يَعنِى المَجُوسَ‏. ^۱
مسلمان در نمازش، در حالى كه در برابر خداوند متعال ايستاده، دستان خود را بر هم نمى‏نهد تا شبيه كافران - يعنى مجوس - شود.
از امام باقر عليه السلام نيز نقل است كه فرمود:
عَلَيكَ بِالإِقبَالِ عَلَى صَلاَتِكَ ... وَ لَا تُكَفِّر ، فَإِنَّمَا يَفعَلُ ذَلِكَ المَجُوسُ‏. ^۲
بر تو باد كه به نمازت روى آورى... و دستانت را بر هم منه ، كه تنها مجوس چنين مى‏كنند.
به همين جهت ، برخى از فقها، پيشينه دست روى دست نهادن در نماز را اين گونه نقل كرده‏اند:
فإنه حُكي عن عمر لمّا جي‏ء بأسارى العجم كَفَّروا أمامه ، فسأل عن ذلك ، فأجابوه بأنّا نستعمله خضوعاً و تواضعاً لملوكنا، فاستحسن هو فعلُه مع اللَّه تعالى فى الصلاة. ^۳
از عمر ، حكايت شده است كه چون اسيران عجم را به نزدش آوردند ، آنان در برابر او دستانشان را بر هم نهادند. وى در باره اين كارشان پرسيد . آنان پاسخ دادند : ما از سر تواضع و فروتنى براى پادشاهانمان، چنين مى‏كنيم و او نيز انجام دادن چنين كارى را در نماز، در برابر خداوند متعال ، نيكو شمرد.

۳. تكتّف (دست روى دست گذاشتن در حال قيام)

گذاردن دست راست بر روى دست چپ در حال قيام نماز - كه از آن با تعبيرهاى : «تكتّف»، «قبض» و «تكفير» ياد مى‏شود - در نزد غالب اهل سنّت ، سنّت است. تنها مذهب مالكى ، آويختن دست را بر روى هم نهادن يكى بر روى ديگرى ترجيح داده است. از سوى ديگر، از نظر فقيهان شيعه، نماز پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله فاقد تكتّف بوده ، و از اين رو ، اين عمل، بدعت، حرام و موجب بطلان نماز است.

نوپديد بودن تكتّف

دست روى دست نهادن در نماز، پديده‏اى است كه پس از رحلت پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله به وجود آمده است. در اين باره ، دو روايت زير ، شايان توجّه اند :
نخست ، روايت ابو حُميَد ساعدى ^۱ است كه شمارى از محدّثان اهل سنّت ، آن را نقل كرده‏اند. راوى (ابو حميد) در حضور جمعى از صحابه، چگونگى نماز پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله را توصيف كرده است. وى با آن كه در صدد بيان ويژگى‏هاى نماز ايشان بوده، به اين كه پيامبر صلى اللَّه عليه وآله دستان خود را بر يكديگر مى‏نهاده، هيچ اشاره‏اى نكرده است و در عين حال ، حاضران ، همگى ، كيفيت حكايت شده توسط وى را تصديق كرده‏اند و هيچ يك از آنان، با آن كه در ابتدا داناتر بودن او نسبت به ساير صحابه را مورد اعتراض قرار داده بودند، در باره عدم اشاره به موضوع «تكتّف» معترض نشده است .
دوم ، روايت حمّاد بن عيسى ^۲ كه در آن ، راوى (حمّاد) در پى انتقاد امام صادق عليه السلام از نحوه نماز گزاردن شخصى كه در طول عمر خود، نماز كاملى با رعايت همه حدود به جا نمى‏آوَرَد، از ايشان درخواست مى‏كند چگونگى نماز را مجدّداً به وى بياموزد. امام عليه السلام رو به قبله مى‏ايستد و نمازى را با حدود و سنن، به صورت عملى به او آموزش مى‏دهد؛ ليكن همچون حديث پيشين، با آن كه در مقام بيان بوده، هيچ اشاره‏اى به نهادن دستان بر يكديگر نمى‏كند.