مسح پاها يا شستن آنها

بر پايه حديثى كه از امام باقر عليه السلام در توصيف وضوى پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله آمد ، ايشان پاهاى خود را مسح مى‏فرمود. اين مطلب در حديث زير كه منابع حديثى اهل سنّت آن را نقل كرده‏اند نيز تأييد شده است:
عَبّاد بن تَميم عن أبيه : رَأَيتُ رَسولَ اللَّهِ صلى اللَّه عليه وآله يَتَوَضَّأُ و يَمسَحُ بِالماءِ عَلى‏ رِجلَيهِ . ^۱
عبّاد بن تميم ، به نقل از پدرش مى‏گويد : پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله را ديدم كه وضو مى‏گرفت و با آب، پاهايش را مسح مى‏كرد.
همچنين در حديث عبد اللَّه بن عمرو بن العاص كه به زعم اهل سنّت، مستند شستن پا در وضوست و ما به زودى به نقل و نقد آن خواهيم پرداخت ، با عبارت «فَجَعَلنا نَمسَحُ عَلى‏ أرجُلِنا» اعتراف شده كه روش معمول پيش از آن، مسح پاها بوده است.
بر اين اساس، اهل بيت عليهم السلام و پيروان آنان به پيروى پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله ، مسح پاها را از واجبات وضو دانسته و شستن آنها را ناروا مى‏شمارند. پژوهش دقيق متون و دوره‏هاى تاريخى نشان داده است كه شستن پاها در وضو، تا ساليانى پس از رحلت پيامبر گرامى و لااقل تا پايان دوران دو خليفه نخست و اندكى از دوره خليفه سوم مطرح نبوده؛ امّا عثمان، تلاش ويژه‏اى جهت جاى‏گزين ساختن روش جديد وضو نموده كه در آن ، پاها بايد به جاى مسح شدن شسته شوند . شاهد اين سخن، فقدان كمترين گزارش از بروز اختلاف ميان مسلمانان در باره مسح پا در وضو در دوره دو خليفه نخست است ، به گونه‏اى كه حتّى يك روايت نيز از خليفه اوّل و دوم با انگيزه انجام وظيفه حاكم اسلامى در دفاع از سنّت نبوى و تبيين چگونگى وضوى پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و نكوهش پايه‏گذاران روش جديد در وضو، صادر نشده است. چنين روايتى ، نه تنها از دو خليفه ، بلكه از راويان پُرروايتى همچون ابو هريره كه در هر خُرد و كلانى رواياتى را از پيامبر صلى اللَّه عليه وآله نقل كرده‏اند نيز حكايت نشده است ، چنان كه عبد اللَّه بن عمر، ابو سعيد خدرى، جابر بن عبد اللَّه، عبد اللَّه بن مسعود و ده‏ها صحابى نام‏آشنا و پُرروايت ديگر نيز مطلقاً روايتى را در باره «وضوى پيامبر صلى اللَّه عليه وآله با شستن پا» نقل نكرده و كمترين هشدارى نسبت به التزام به روش اصيل نبوى در وضو ، از خود بروز نداده‏اند. اين ، خود به خوبى نشان مى‏دهد كه در ميان معاصران پيامبر صلى اللَّه عليه وآله ، به خاطر مشاهده وضوى چندين و چند ساله ايشان - كه به گواهى روايات پيشين ، مسح پاها بخشى از آن بوده - ، در موضوع وضو، اختلافى پديد نيامده است.
در اين ميان ، تنها عثمان بن عفّان ، عبد اللَّه بن عمرو بن عاص و دو سه تن ديگر - كه روايت‏هايشان با تعارض يا موانع ديگرى مواجه است - هستند كه براى نخستين بار از وضوى مشتمل بر «شستن پا» سخن گفته و آن را از پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله حكايت كرده‏اند، و البته شمار روايات عثمان كه روايت زير نيز از جمله آنهاست ، بسيار بيشتر از ديگر افراد است:
عن ابن شهاب أنّ عطاء بن يزيد أخبره أنّ حمران مولى عثمان أخبره أنّه رأى عثمان بن عفّان دعا بإناء ، فأفرغ على كفّيه ثلاث مرار ، فغسله ، ثمّ أدخل يمينه فى الإناء ، فمضمض و استنشق ، ثمّ غسل وجهه ثلاثاً و يديه إلى المرفقين ثلاث مرار ، ثمّ مسح برأسه ، ثمّ غسل رجليه ثلاث مرار إلى الكعبين ، ثمّ قال : قال رسول اللَّه صلى اللَّه عليه وآله : مَن تَوَضَّأَ نَحوَ وُضوئى هذا ، ثُمَّ صَلّى‏ رَكعَتَينِ لا يُحَدِّثُ فيهِما نَفسَهُ غُفِرَ لَهُ ما تَقَدَّمَ مِن ذَنبِهِ . ^۲
ابن شهاب مى‏گويد: عطاء بن يزيد به او خبر داده كه حمران وابسته عثمان به او خبر داده كه وى عثمان بن عفّان را ديده كه كاسه آبى خواست و سه بار بر كف دستان خود آب ريخت و آنها را شست . سپس دست راست خود را درون كاسه برد و مضمضه و استنشاق كرد . آن گاه سه بار صورت خود و دستانش را تا آرنج شست . سپس سر خود را مسح كرد و سه بار پاهايش را تا غوزك شست و گفت: پيامبر خدا صلى اللَّه عليه وآله فرمود: هر كس همانند اين وضويم وضو بسازد و سپس دو ركعت نماز بخواند و در آن با خود سخن نگويد ، گناهان پيشين او بخشيده مى‏شوند.