از خشوع منافقانه بپرهيزيد و آن، چنين است كه بدن خاشع نشان داده شود در حالى كه دل خاشع نيست‏ .
و در حديثى ديگر از ايشان آمده:
ما زادَ خُشوعُ الجَسَدِ على‏ ما فى القَلبِ فهُو عندَنا نِفاقٌ . ^۱
كسى كه جسمش، بيش از دلش خاشع باشد، اين در نزد ما، نفاق است‏ .
بنا بر اين، چكيده سخن در تفسير خشوع مطلوب در نماز، عبارت است از: احساسِ حضور در محضر خداى سبحان با همه وجود، و توجّه تامّ قلب به ذات كبريايى او، به گونه‏اى كه آثار آن، در اعضا و جوارح نمازگزار ظاهر گردد.
البته اين حقيقت، مراتبى دارد كه بالاترين مراتب آن ، به اولياى خاصّ الهى اختصاص دارد ^۲ كه در حال نماز در قلّه انقطاع از غير بارى تعالى و توجّه تام به حضرت حق قرار مى‏گيرند، و ديگران، به ميزان مجاهدت و خودسازى، مى‏توانند به اين قلّه، نزديك شوند.

نقش خشوع در قبولىِ نماز

پيش از اين توضيح داديم كه مغز، جان و جوهر همه عبادات، ذكر است و نماز، كامل‏ترين جلوه ذكر و ياد خدا است . روشن است كه ياد خدا، چيزى جز احساس حضور در محضر او نيست. بنا بر اين ، حضور قلب در نماز، و خشوع (خاكسارى) - كه حاصل آن است - ، جوهر و جان نماز محسوب مى‏شود و بدون آن، نماز پيكرى است بدون روح، و به همين دليل ، مورد قبول حضرت حق نيست .
به سخن ديگر، نماز عبادتى است دو بُعدى : يك بُعد آن، جسم نماز است كه با تكبير ، آغاز و با تسليم ، پايان مى‏يابد و بُعد ديگر آن، روح نماز است كه همان ياد خدا است. اگر نمازگزار، پيكر نماز را درست پديد آورد، تكليف خود را انجام داده، بدين معنا كه نماز او به حَسَب ظاهر ، صحيح است و نيازى به اعاده و يا قضا ندارد؛ ولى پذيرفته شدن آن و برخوردارى نمازگزار از آثار و بركات اين فريضه پُربركت، بستگى به ضميمه شدن روح نماز (حضور قلب و خشوع) به پيكر آن دارد .
بر اساس احاديث پيامبر صلى اللَّه عليه وآله و اهل بيت عليهم السلام ، ^۳ نماز، به همان اندازه‏اى كه از حضور قلب، برخوردار است ، مورد قبول حق تعالى واقع مى‏شود و در نامه عمل نمازگزار ثبت مى‏گردد. امام صادق عليه السلام در اين باره مى‏فرمايد:
اِشغَل قَلبَكَ بِصَلاتِكَ ؛ فَإِنَّهُ لا يُقبَلُ مِن صَلاتِكَ إلّا ما أقبَلتَ عَلَيهِ مِنها بِقَلبِكَ ، حَتّى‏ أنَّهُ رُبَّما قُبِلَ مِن صَلاةِ العَبدِ رُبُعُها أو ثُلُثُها أو نِصفُها . ^۴
دلت را به نمازت مشغول بدار كه از نمازت ، جز آنچه با دلت به آن توجّه داشته‏اى ، پذيرفته نمى‏شود ، حتّى گاه از نماز نمازگزار ، يك چهارم و يك سوم و يك دوم آن پذيرفته مى‏شود .
گفتنى است كه حضور قلب، تنها يكى از شرايط قبولى نماز است و رعايت ساير شرايط قبولى نماز ^۵ براى رسيدن به اين مقصود نيز ضرورى است.