صراحت معصوم‏ علیه السلام آیه‌ای را در بیان خود مورد تبیین یا استشهاد قرار داده باشد. تعمیم مفهوم تفسیر در این‏ جوامع مشهود است؛ زیرا مؤلفان آن‏ها معنایی عام از تفسیر دارند که افزون بر تفسیری به معنای خاص آن شامل تأویل، جری و تطبیق، استنطاق، روایات مرتبط بوده و بخش قابل توجهی از آنیز به شناخت روایی قرآن اختصاص یافته است. برابر این رویکرد، روایت تفسیری را می‏توان چنین تعریف کرد:

روایتی که حاوی آگاهی‏هایی متناسب و موثر در تبیین مدالیل، مفاهیم و مقاصد قرآنی بوده، مفاهیم آیات را در تحلیل حوادث و مسائل به کار برده باشد یا اطلاعاتی سودمند در شناخت قرآن ارایه نماید.

این در حالی است که امروزه توسعه مطالعات تفسیری، تخصصی شدن شاخه‏های قرآن‏شناسی و تعمیق مباحث روش‏شناسی‏ فهم قرآن از یک سو، و تأثیر مباحث هرمنوتیک و نظریه‏های تفسیر متن، شیوه‏ها و نتایج قرآن‏‏پژوهی خاورشناسان بر نگرش قرآن‏پژوهان مسلمان از سوی دیگر سبب شده است محققان مسلمان در تعاریف مفاهیم و اصطلاحات رایج در عرصه قرآن‏‏پژوهی دقیق‏تر ورود کنند و به دنبال متدلوژی دقیق مفاهیم و اصطلاحات دانش تفسیر باشند. در رویکرد قرآن‏پژوهان معاصر، قلمروهای فهم و تبیین قرآن متمایز از همدیگر بوده و هر کدام فهمی خاص و متفاوت از دیگری است؛ ترجمه، تفسیر، تأویل، جری و تطبیق و استنطاق مراحل تبیین آیات قرآن است که به ترتیب، به تبیین واژگان و مصطلحات قرآنی، مدلول ظاهری آیات، معانی باطنی و مقاصد قرآنی، مصادیق قضایای قرآنی، آموزه و نظریه قرآنی اشاره دارند. این مراحل هر چند متوالی و مترتب بر یکدیگر بوده‏‏‏، لکن نوع و هدف تبیین هر مرحله با دیگری متفاوت است و هر کدام منابع و سازوکار خاص خود را دارد. در این میان تفسیر، مرحله‏ای میانی از تبیین مدالیل ظاهری آیات قرآنی است که در حد دلالت ظاهری جملات قرآنی کارگشاست.^۱ هر چند ممکن است امروزه برخی نیز تفاوتی میان این مراحل و قلمروهای فهم قائل نباشد و آن‏ها را

- انتزاعی، مبتنی بر تحلیل ذهنی و فرضیه سازی منطقی بوده و با بهره گیری از آگاهی‏های مرتبط با دلالت و تقسیم در دانش‏هایی چون اصول فقه، منطق یا معناشناسی انجام می‏شود. بدیهی است که از میان این سه رهیافت، نوع استقرایی از دقت، جامعیت و مانعیت لازم برخوردار است. چه بسا در رهیافت ذهنی، گونه خاصی معرفی شود که برای آن مصداقی در احادیث تفسیری یافت نشود و فقط در تصور ذهنی محقق اعتبار داشته باشد. کاستی رهیافت گزینشی نیز در عدم جامعیت است. چه بسا گونه‏هایی در احادیث تفسیری موجود باشد که در شمار گونه‏های گزینش شده محقق نباشد. به نظر می‏آید که اگر رهیافت ذهنی- انتزاعی بر پایه معیارهای دقیق یا بعد از مطالعه روایات تفسیری صورت پذیرد، نتایج آن با رهیافت استقرایی تام، همسان یا نزدیک به هم خواهد بود. رهیافت نظریه معیار در این پژوهش استقرای حداکثری مبتنی بر پژوهش‏های انجام شده بوده است. لذا نظریه معیار مدعی است که در گونه‏شناسی احادیث قرآنی امامیه نسبت به سایر نظریه به واقعیت موجود نزدیک‏تر و انطباق پذیرتر است.

اصل نظریه معیار این پژوهش در گونه‏شناسی احادیث قرآنی امامیه را می‏توان چنین تقریر کرد:

بر پایه استقرای حداکثری و دقت در تمایز ماهوی احادیث، روایات موجود در جوامع تفسیر روایی امامیه به دو گونه اصلی قرآن‏شناسی‏ و قرآن تبیینی تقسیم‏پذیر است و هر یک دارای گونه‏های فرعی خاص خود هستند.

بررسی آماری نمونه‏های موجود در جوامع احادیث تفسیری امامیه چون تفسیر فرات الکوفی، تفسیر علی بن ابراهیم قمی، تفسیر العیاشی،... نورالثقلین، البرهان فی تفسیر القرآن و... حاکی از این است که مؤلفان آن‏ها، مفهومی عام از روایت تفسیری مد نظر داشته و هر روایتی را که به نوعی در ارتباط با آیه بوده، تفسیری تلقی و ذیل آیات گزارش کرده‏اند. البته در این گزینش و گزارش نیز نوعی اجتهاد مفسرانه داشته^۱ و بر پایه تلاش ذهنی و اندوخته‏های تفسیری و روایی خود روایتی را ذیل آیه‌ای خاص گزارش کرده و نوعی تناظر و تناسب میان روایت و آیات را قائل شده‏اند. البته این گزینش در غیر از روایاتی است که به