است که حدیث استنطاق امام جواد علیه السلام در آن گزارش شده است. متن حدیث چنین است:

۰.عن زرقان صاحب ابن أبی داود و صدیقه بشدة قال: رجع ابن أبی داود ذات یوم من عند المعتصم و هو مغتم فقلت له فی ذلک؟ فقال: وددت الیوم أنی قدمت منذ عشرین سنة‏.‏ قال: قلت له: و لم ذاک؟ قال: لما کان من هذا الأسود أبی جعفر محمد بن علی بن موسى الیوم بین یدی الأمیر. قال: قلت له: و کیف کان ذلک؟ قال: إن سارقا أقر على نفسه بالسرقة و سأل الخلیفة تطهیره بإقامة الحد علیه، فجمع لذلک الفقهاء فی مجلسه و قد أحضر محمد بن علی علیه السلام، فسألنا عن القطع فی أی موضع یجب أن یقطع؟ قال: فقلت: من الکرسوع‏.‏ قال: و ما الحجة فی ذلک؟ قال: قلت: لأن الید هی الأصابع و الکف إلى الکرسوع، لقول اللّٰه فی التیمم: (فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ) و اتفق معی على ذلک قوم‏.‏ و قال آخرون: بل یجب القطع من المرفق‏.‏ قال: و ما الدلیل على ذلک؟ قالوا: لأن اللّٰه لما قال: (إِلَى ٱلْمَرَافِقِ) فی الغسل، دل ذلک على أن حد الید هو المرفق. قال: فالتفت إلى محمد بن علی علیه السلام فقال: ما تقول فی هذا یا أبا جعفر؟ فقال: «قد تکلم القوم فیه‏». قال: دعنی مما تکلموا به، أی شیء عندک؟ قال: «اعفنی عن هذا»‏.‏ قال: أقسمت علیک باللّٰه لما أخبرت بما عندک فیه‏.‏ فقال: «أما إذا أقسمت علیّ باللّٰه إنی أقول: إنهم أخطئوا فیه السنة، فإن القطع یجب أن یکون من مفصل أصول الأصابع فیترک الکف‏». قال: و ما الحجة فی ذلک؟ قال: «قول رسول الله صلی الله علیه و اله السجود على سبعة أعضاء الوجه و الیدین و الرکبتین و الرجلین، فإذا قطعت یده من الکرسوع أو المرفق لم یبق له ید یسجد علیها، و قال اللّٰه تبارک و تعالى: (وَ أَنَّ ٱلْمَسَاجِدَ لِلَّهِ)، یعنی به هذا الأعضاء السبعة التی یسجد علیها: (فَلَا تَدْعُوا مَعَ ٱللَّهِ أَحَدًا) و ما کان للّٰه لم یقطع‏»‏.‏ قال: فأعجب المعتصم ذلک و أمر بقطع ید السارق من مفصل الأصابع دون الکف‏.‏ قال ابن أبی داود: قامت قیامتی و تمنیت أنی لم أک حیا ‏.‏..^۱

نظر به این‏که متن این حدیث همانند دیگر روایاتِ نسخه موجود از تفسیر العیاشی فاقد سند مرسوم در احادیث مسند است، امکان ارزیابی سندی آن میسور نیست و فقط درباره اعتبار مصدر این نسخه از تفسیر العیاشی می‏توان بحث نمود. در ابتدای سند این حدیث فقط دو شخصیت یاد شده است که شناخت آن دو در تحلیل و ارزیابی حدیث مؤثر است:

لکن نگارنده بحثی از علامه طباطبایی درباره این حدیث دست نیافت که به طور قطع با احاطه‌ای که ایشان بر قرآن و روایات اهل بیت علیهم السلام داشتند، مرواریدهای ناب از آن استخراج می‏کردند. گاهی نیز با تعابیری چون «روایة لطیفة»^۱ درباره محتوای آن داوری گذرایی شده است. برخی از محققان معاصر نیز به این مهم بسنده کرده‏اند که حدیث امام جواد علیه السلام گویای این است که آیه (وَ أَنَّ ٱلْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ ٱللَّهِ أَحَدًا) در نگاه دیگران کارکرد تشریعی نداشته است، ولی امام با دانش ویژه خود آیه را در پاسخ‏گویی به این مسأله به نطق درآوردند و این از باب تفسیر به رأی یا تحمیل بر آیه نبوده است؛ زیرا به طور قطع مورد پذیرش مخاطبان قرار نمی‏گرفت، بلکه نشان از این مهم دارد که آیه دلالتی بس ظریف و دقیق بر حکم دارد که از دید دیگران مغفول مانده است.^۲

از نگاه امامیه احادیث اهل بیت علیهم السلام به انضمام قرآن قابلیت دارند که پاسخ‏گوی مسائل مستحدثه در حوزه دین باشند؛ زیرا اهل بیت علیهم السلام در چنین روایاتی اصول و قواعد کلی استنباط از قرآن را به شاگردان و مخاطبان خود آموزش داده‏اند و این قسم از روایت جنبه تعلیم منهج دارند^۳ و از آن‏ها باید برای توسعه دلالت قرآنی بهره برد.^۴ در سایر نگاشته‏های مرتبط با حیات و سیره امام جواد علیه السلام نیز مطلب تحلیلی درباره این حدیث به دست نیامد و صرفاً به دلیل رویکرد مسندنویسی یا سیره نگاری روایی به گزارش حدیث مذکور بسنده شده است.

با توجه به این کاستی، در این بخش با تلفیق روش تحلیلی و انتقادی تلاش شده است با محوریت متن حدیث، چگونگی استنطاق قرآن از سوی امام جواد علیه السلام تحلیل و تبیین گردد و با روش انتقادی به دفاع از این استنطاق و به مناقشات احتمالی درباره آن پاسخ داده شود.

حدیث استنطاق امام جواد علیه السلام

نسخه موجود از کتاب التفسیر عیاشی (م۳۲۰ق) کهن‏ترین منبع از آثار شناخته شده منابع امامیه