مطلب باشد که ابراهیم علیه السلام گویی خود را با این تعبیر سرزنش می‏کند که در ابطال ‏بت‏پرستی قوم خود گویی قصور کرده است و باید کار را سریع‏تر تمام کند؛ همان طوری که مرض نیز به معنای نقصان آمده است.^۱

با توجه به پاسخ نخست - که بر پایه روایات اهل بیت علیهم السلام ارائه شد - نیازی به برخی از تحلیل‏های متکلفانه و به دور از سیاق آیات یاد شده در بالا نیست. پذیرش این تحلیل‏ها و پاسخ‏ها خود دچار اشکالات مبنایی جواز کذب و توریه برای انبیاء و اشکالات روشی، چون اعتماد به اخبار آحاد و اسرائیلیات در تفسیر قرآن است. لذا نباید مبتنی بر آن‏ها به تبیین آیات مورد بحث پرداخت. البته نکاتی که در نقد و ارزیابی نگره ابتلای به بیماری جزئی بیان شد، می‏تواند در تحلیل روایات سودمند باشد.

تجدید و توسعه معنا

پیش‏تر در فصل دوم گذشت که آیات قرآن دو سویه ظاهری و باطنی دارند و در هر سویه، مفهوم و مصداق خاص خود را دارند. مفهوم، همان صورت ذهنی و انتزاعی شکل گرفته از معنای کلام است و الفاظ و عبارات، ترجمانی از آن تصور هستند و مصداق، نمونه تحقق یافته و عینی شده صورت ذهنی معنا در عالم خارج است. توجه به مصداق و رابطه آن با مفهوم در معناشناسی معاصر، اهمیت زیادی پیدا کرده است.

در دانش معناشناسی جدید، مصداق در مفهومی وسیع‏تر، در مقابل مفهوم به کار می‏رود تا دو جنبه بسیار متفاوت، ولی مرتبط از معنا را متمایز سازد. از نگاه برخی از معناشناسانی چون پالمر، تمایز میان مصداق و مفهوم در این است که مصداق به رابطه میان عناصر زبانی نظیر واژه، جمله از یک سو و تجربیات و پدیده‏های غیر زبانی جهان خارج از سوی دیگر می‏پردازد؛ مفهوم به نظام پیچیده روابطی که میان عناصر زبانی(معمولاً واژه‌ها) وجود دارد، مربوط می‏شود و در برگیرنده روابط درون زبانی است.^۲

این وضعیت را که دید، جمله «إِنِّی سَقِیمٌ» را گفت؛ سقیم در اینجا به معنای وجیع است؛ یعنی قلبم و جانم از این وضعیت به ستوه آمد و دردناک شد.^۱

واقعیت این است که برای ابرمردی چون ابراهیم علیه السلام - که در اوج باور توحید قرار داشت - تحمل چنین وضعیت اسفناکی بسیار دشوار و شکننده بود. از یک سو، بنا بر وظیفه پیامبری رسالت شرک‏زدایی داشت و از سوی دیگر، جهالت قوم وی و تقالید باطل آنان وی را در توفیق انجام رسالتش بسی رنج می‏داد. صبوری در این موقعیت موجب غم عمیق در تار و پود جان ابراهیم علیه السلام بود و به قطع نشانه‏های آن در چهره و بیان وی آشکار بود. به نظر می‏آید کلمه وجیع: دردمند برابر نهاد مناسبی است که در تفسیر مقاتل بن سلیمان برای اشاره به این وضعیت محیطی و حالت روانی ابراهیم علیه السلام به کار رفته است.

حال اگر سقم را به معنای مرض بگیریم، آیه فاقد زمینه یا قرینه‌ای بر حمل کلمه سقیم به معنای مرض جسمی است‏.‏ از سوی دیگر، لغت‏شناسان گوهر معنایی مرض را خارج شدن انسان از حالت صحت جسمی و روحی گفته‏اند:

۰.و المرض: السقم. المرض کل ما خرج به الإنسان عن الصحة من علة أو نفاق أو تقصیر فی أمر.^۲

یا

۰.المَرَضُ، مُحَرَّکَةً، و إِنَّما لم یَضْبُطْه لشُهْرَتِهِ: إِظْلامُ الطَّبیعَةِ و اضْطِرابُها بعدَ صَفائِها و اعْتِدالِها.^۳

لذا‏ حمل آن سُقم به معنای مرض جسمی نیازمند قرینه است که در آیه چنین قرینه‌ای وجود ندارد، بلکه قرینه بر خلاف آن است. با توجه به سیاق آیه قرینه مذکور می‏تواند این