189
گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق

صحت۱ و شفا۲ چنین ادعا کرد که سقم بیشتر برای دلالت به حالت گرفتگی روحی و قلبی اطلاق می‏شود که در فارسی می‏توان آن را به پریشان‏حالی ترجمه کرد. ابراهیم علیه السلام بعد از بارها گفت‏وگو و استدلال با ‏بت‏پرستان از گمراهی آشکار آنان در پرستش بتان و ستارگان بسیار غمگین شده بود و در آخرین نگاه به ستاره‏ها - که در نگاه قوم وی معبود بودند - قلبش آکنده از غم شد و از این همه ضلالت به تنگ آمد و با صدای رسا فرمود: بسیار غمگین و اندوهناکم و قلبم از این گمراهی شما دردناک است.

محققانی که کلمه سقیم را در عبارت ابراهیم علیه السلام، به غمگین شدن قلب وی تفسیر کرده‏اند، تحلیلی دقیق از گوهر معنایی واژه سقم و متناسب با سیاق آیه ارائه کرده‏اند.۳ در یکی از کهن‏ترین تفاسیر - که می‏تواند نماینده یک جریان تفسیری در قرن اول هجری نیز به شمار آید - دلیل اظهار سقیم بودن ابراهیم علیه السلام مرتبط به وضعیت اسفناک بتان قوم وی تحلیل شده است قوم ابراهیم علیه السلام بت‏های زیادی را در بت‏خانه شهر می‏پرستیدند و قبل از این‏که به مراسم عید سالیانه بروند، به بت‏خانه وارد می‏شدند و در برابر بتان سجده می‏کردند، مقابل آن‏ها انواع غذاها قرار می‏دادند، سپس بعد از اتمام مراسم عید دوباره به بت‏خانه برمی‏گشتند و در برابر بتان سجده می‏کردند و متفرق می‏شدند. تعداد این بت‏ها تا هفتاد و دو بت گفته شده است. این بتان از طلا، نقره و مس ساخته شده بودند. بت بزرگ ویژگی خاصی داشت؛ تنه آن از طلای خالص و چشمانش از یاقوت سرخ بود. ابراهیم علیه السلام

1.. شیئان لا یعرفان إلَّا بعد ذهابهما: الصحة و الشباب. بمرارة السقم توجد حلاوة الصحة (زهرآلاداب و ثمر الالباب، ج۴، ص۹۳۳)؛ صح: الصحة: ذهاب السقم و البراءة من کل عیب و ریب (العین، ج۳، ص۱۴؛ الصحاح، ج۱، ص۳۸۱؛ تاج العروس، ج۱۰، ص۱۵۳).

2.. شفی: الشفاء: معروف، و هو ما یبرئ من السقم. شفاه اللّٰه یشفیه شفاء (العین، ج۶، ص۲۹۰).

3.. و الثانی: أنی سقیم القلب علیکم إذ تکهنتم بنجوم لا تضر و لا تنفع، ذکره ابن الأنباری (زاد المسیر فی علم التفسیر، ج۶، ص۳۰۱)؛ و قیل أراد أنی سقیم بما أری من عبادتکم غیر اللّٰه (النهایه فی غریب الحدیث، ج۲، ص۳۸۰)؛ (إِنِّى سَقِيمٌ)، أی سأسقم و قیل سقم القلب أی مغتم بضلالتکم (معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، ج۳، ص۲۴۹؛ ثمّ أظهر بأنّه سقیم و متغیّر الحال و متأثّر شدیدا من ضلالهم و انحرافهم و کفرهم بالحقّ و جحودهم بربّ العالمین، فلا اقتضاء فی حاله بالبحث و الجدل و السؤال و الجواب، و لا یستطیع أن یصبر علیهم، و لازم لهم أن یتدبّروا و یتفکَّروا فی کلامه و فی الحقّ (التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۵، ص۱۵۴ - ۱۵۵).


گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
188

صرف ادعای ابراهیم علیه السلام، «من بیمار هستم» را دلیل اقناع کننده مخاطبان وی گرفت. در نتیجه، احتمال ابتلای ابراهیم علیه السلام به بیماری چندان درست نیست.

سقم الزاماً به معنای بیماری جسمی نیست، بلکه به حالتی که برآیند ‏هر گونه ناراحتی جسمی، روحی، معنوی باشد، سقم گویند.۱ سقیم وصف برای کلام، مکان، و سینه انسان نیز به کار رفته است. لذا ترکیب مجازی «کلام سقیم:۲ سخن نادرست»، «فهم سقیم»،۳ «مکان سقیم:۴ جای ترسناک» و «سقیم الصدر:۵ سینه درد آلود» یا «قَلْبٌ سَقِیم»۶ در متون ادبی رواج دارد. حتی می‏توان با استناد به کاربردهای آن در روایات۷ و متون ادبی۸ و با توجه به هم‏نشینی و جانشینی سقم با پیری،۹ حزن،۱۰ و دل تنگی عاشق۱۱ و تقابل و اضداد آن با

1.. علی سبیل التعریض بمعنی أن الإنسان لا ینفک فی أکثر أحواله عن حصول حالة مکروهة، إما فی بدنه و إما فی قلبه و کل ذلک سقم» (مفاتیح الغیب، ج۲۶، ص۱۴۸).

2.. تاج العروس، ج۱۶، ص۳۴۴؛ معجم البلدان، ج۱، ص۴۸۲؛ کشف الظنون، ج۱، ص۷۰۸.

3.. تاج العروس، ج۱۶، ص۳۴۴؛ اساس البلاغه، ص۴۴۸.

4.. المفردات، ص۲۳۵ و ص ۴۱۵.

5.. تاج العروس، ج۱۶، ص۳۴۴.

6.. اساس البلاغه، ص۴۴۸؛ تاج العروس، ج۱۶، ص۳۴۴؛ الأغانی، ج۷، ص۹.

7.. «فاتحة الکتاب شفاء من کل سقم»؛ «أعوذ بک من السقم»؛ «الحمد للَّه الذی لم یصبح بی‏میتّا و لا سقیما».

8..
إنی امرؤ لَّج بی‏حبّ فأحرضنی

حتی بلیت و حتی شفّنی السّقم

(الزاهر فی کلمات الناس، ص۵۹۴)؛ و مدّ الهمّ إلی جسمی ید السقم، وجرّ الدمع علی خدّی ذیول الدم (زهرآلاداب و ثمر الالباب، ج۳، ص۸۵۶).

9..
أری الشیب مذ جاوزت خمسین دائبا

یدب دبیب الصبح فی غسق الظلم

هو السقم إلا أنه غیر مؤلم

و لم أر مثل الشیب سقما بلا ألم

(الامالی، قالی، ج۱، ص۱۱۱).

10.. و لاحه العطش و لوحه، إذا غیره، و لاحه البرد، و لاحه السقم و الحزن (العین، ج۳، ص۳۰۰)؛ و قالوا السقم کما قالوا الحزن، و قالوا حزن حزناً و هو حزینٌ جعلوه بمنزلة المرض لأنه داء و قالوا الحزن کما قالوا السقم (کتاب سیبویه، ج۴، ص۱۷).

11..
دواعی السقم تخبر عن ضمیری

وتخبر عن مفارقتی سروری

ألا یا سائلی عن سوء حالی

وعن شأنی سقطت علی الخبیر

شربت من الصبابة کأس سقم

بعینی شادن ظبی غریر


(القاضی التنوخی، ابو علی محسَّن، نشوار المحاضرة وأخبار المذاکرة، تحقیق: عبود الشالجی المحامی، (( بی‌نا، بی‌جا، ۱۹۷۳م. ج۶، ص۱۶۷).

  • نام منبع :
    گونه‌شناسی احادیث قرآنی امامیه از نظریه تا تطبیق
    سایر پدیدآورندگان :
    علي راد
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1397
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 2899
صفحه از 312
پرینت  ارسال به