احادیث قرآنی از جمله موضوعاتی به شمار می‏آید که کاربرد روش گونه‏شناسی در مطالعه آن ضروری به نظر می‏رسد. این احادیث - که به فراوانی و انواع متعدد در جوامع حدیثی مسلمین گزارش شده است - افزون بر ارزش تاریخی و تراثی آن‏ها، نیازمند مطالعه روش‏مند و عرضه به زبان علمی روز در جامعه علمی معاصر ‏‏است.

گونه‏شناسی‏ در مطالعات حدیثی رویکردی علمی به سنخ‏شناسی‏ احادیث است که با ارائه معیارهایی خاص به دنبال انتظام احادیث در مجموعه‏ای منسجم ‏‏است. از این رو، ‏می‏توان گونه‏شناسی‏ را به «طبقه‏بندی روشمند روایات بر اساس معیاری منطقی که از جامعیت و مانعیت نسبی برخوردار بوده و قابل توجیه و دفاع علمی باشد» تعریف کرد. مقصود از گونه‏شناسی‏ در پژوهش‏های تفسیر روایی نیز «طبقه‏بندی روشمند و موضوعی احادیث قرآنی به انواع مختلف، با توجه به ویژگی‏های متنی هر نوع» ‏‏است که با یاد کرد قید «ویژگی‏های متنی» دامنه آن در مقایسه با تعریف اول که شامل سند نیز می‏شود، محدود شده است. جایگاه گونه‏شناسی‏ در هندسه دانش‏های حدیثی، از جمله کاوش‏ها‏ی فقه الحدیثی به شمار می‏آید و از آنجا که هدف آن صورت‏بندی دقیق داده‏های تفسیری گرازش شده در جوامع حدیثی است، تحقق این هدف بدون تخصص و مهارت در فهم و تحلیل مفاد روایات تفسیری میسور نخواهد بود.

نظریه

درباره تعریف و کارکرد نظریه دیدگاه‏های متفاوتی میان محققان در علوم انسانی و تجربی وجود دارد و سه رویکرد ذهنی‏گرایان،^۱ عینی‏گرایان^۲ و معرفت‏شناسان^۳ در تعریف نظریه

برخوردار بوده و شناخت دقیق و تمییز آن‏ها از یکدیگر ضروری باشد، داشتن معیار و الگویی برای تقسیم و تنویع انواع گریزناپذیر است. بر پایه این الگو است که می‏توان فراوانی انواع را تقلیل داد و ضمن جانمایی علمی آن‏ها در قالبی جامع و مانع، هر کدام را به دقت بررسید و تمایز انواع را از همدیگر تبیین نمود. در دو سده اخیر، علوم انسانی و اجتماعی از «گونه‏شناسی‏» به عنوان یک روش علمی، در تقسیم ضابطه‏‏مند اشیاء و مفاهیم استفاده می‏شود. از این رو، گونه‏شناسی‏ را «تقسیم‏بندی و تنظیم داده‏ها با توجه به مشخصات آن‏ها و بر پایه معیارهایی خاص دانسته‏اند. این معیارها می‏تواند عینی و ساده همانند جنس، سن، نژاد یا ذهنی همانند ایدئولوژی، عقیده‏ای خاص و... باشد».^۱ هر چند اصطلاح گونه‏شناسی‏ در مطالعات اسلامی، ‏‏به‏ویژه علوم حدیث و دانش تفسیر،^۲ واژه‌ای نوپدید است، اما در علوم اجتماعی و جامعه‏شناسی‏، زبان‏شناسی‏، روان‏شناسی‏، معماری، و.. بیشترین کاربرد را داشته و امروزه تقریباً در علوم انسانی و تجربی از این اصطلاح برای رده‏بندی و تفکیک موضوعات، مسائل، تعاریف، اشیاء، نگره‏ها و... استفاده می‏شود. گونه‏شناسی‏ با طبقه‏بندی اندکی تفاوت دارد؛ «هر چند در هر گونه‏شناسی‏، طبقه‏بندی هست، اما کار گونه‏شناسی‏ بر ورای هر طبقه‏بندی جای دارد. اعضای یک طبقه، تشابه اندکی با یکدیگر دارند و بر این اساس، عضویت آن‏ها در یک طبقه، اطلاعات ناچیزی درباره طبیعت آن‏ها در اختیار ما می‏گذارد؛ برای مثال، مردان و زنان بر اساس معیار جنسیت دو طبقه را تشکیل می‏دهند، اما جنسیت زیست‏شناختی آن دو، آگاهی‏های چندان ظریف و دقیقی از خصوصیات دو جنس ارائه نمی‏کند؛ در حالی که گونه‏شناسی‏ اغلب، اطلاعاتی کامل‏تر و تصویر دقیق‏تر از اجزای خود ارائه می‏کنند. بنا بر این، گونه‏شناسی‏ پیچیده‏تر از طبقه‏بندی ساده پدیده‏هاست و در آن، عناصر دقیق‏تری مطرح و به عناصر بیشتری توجه می‏شود. در نتیجه، گونه‏شناسی‏ در سطح بالاتری قرار دارد».^۳