معنا و از جری‏ و تطبیق به توسعه و تجدید یاد کرده‏ایم که در بخش خود وجه این نام‏گذاری را روشن کرده‏ایم.

تبیین معانی

در این مهم شکی نیست که واژگان قرآن به زبان عربی اصیل معاصر بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله است و ما برای شناخت معانی آن‏ها نیازمند به منابع مطمئنی هستیم که ما را با معانی آن‏ها در عصر نزول آشنا سازد. دست‏یابی به معنای اصلی و اولیه کلمات قرآن کریم، نخستین و مهم‏ترین گام برای ارتباط زبانی با قرآن است. این ضرورت دغدغه اصلی نویسندگان کتاب‏ها‏ی مفردات قرآن بوده و هست. راغب اصفهانی به زیبایی این مهم را در مقدمه کتاب مفردات خود گوشزد کرده است.^۱

قاموس‏های لغت عربی تلاش دارند بخشی از رسالت معناشناسی واژگان عربی را بر عهده بگیرند، اما وظیفه اصلی این آثار نشان دادن معنای کاربردی واژه عربی در بافت قرآنی نیست و بیشتر‏ لغت‏شناسان نگاه تاریخی به فرآیند تطور معنا از دوره وضع تا کاربست آن در یک متن همانند قرآن را مد نظر ندارند، بلکه تلاش می‏کنند معنای رایج واژه در روزگار خویش را گزارش کنند. البته برخی از لغت‏دانان، همانند ابن اثیر در النهایه، طریحی در مجمع البحرین و... تلاش دارند که معنای واژگان در قرآن و حدیث را گزارش نمایند که جایگاه این آثار با کتب لغت محض متفاوت است. اما در این میان، روایات معصومان علیهم السلام نیز بسیار کارگشا و حتی مطمئن‏تر از قاموس‏های لغت هستند.

اساساً این روایات چون متعلق به دوره نزول قرآن یا نزدیک به آن دوره هستند، منبعی

ترجمه در سطح دلالت زبانی به تبیین معنای واژگان قرآنی در بافت آیه یا سوره می‏پردازد. تفسیر در سطح دلالت ظاهری به تبیین معنای جملات قرآنی اقدام می‏کند، تأویل عهده‏دار این است که در سطح دلالت فراظاهر به تبیین معانی یا مقاصد باطنی آیات بپردازد یا به تصحیح معانی ناهمسوی با مقصود گوینده از آیات متشابه بپردازد. جری و تطبیق نیز با ارائه مصادیق نوآمد به بسط و تعمیق معنا یاری می‏رساند و استنطاق، آموزه نهفته در آیات را آشکار می‏سازد. از این رو، ‏تعریف روایت تفسیری «به آن دسته از روایاتی که به گونه‏ای در تبیین مفاد قرآنی و مدالیل و مقاصد آن‏ها دخالت دارند روایات تفسیری می‏گویند»،^۱ چندان دقیق نیست؛ زیرا تعبیر «مفاد قرآنی» اطلاق داشته و مفاد لغوی، ظاهری و باطنی آیات را شامل می‏شود و روشن نیست مراد کدام‏یک است؟ همچنین، تبیین «مقاصد» از حوزه عملکرد تفسیر خارج است و تأویل عهده‏دار کشف مقاصد قرآنی است؛ زیرا فراتر از کشف ظواهر الفاظ و آیات بوده و بیشتر به آموزه‏های بنیادین و اصول حاکم بر نظام معرفتی قرآن اطلاق می‏شود هم‌چنین در تعریف فوق جمله «به گونه‏ای در تبیین... دخالت دارند» نیز مبهم است. آیا هر تبیین فراعرف زبانی و دلالی هم، تفسیری به شمار می‏آید؟ همچنین، تعریف «مقصود از روایات تفسیری، گونه‏های حدیثی است که به نوعی مرتبط با قرآن باشد؛ گرچه به لحاظ دقیق کلمه نتوان آن‏ها را تفسیری دانست»،^۲ با روایات قرآن‏شناسی‏ تناسب دارد تا روایت تفسیری؛ زیرا وجه ارتباط روایت با قرآن مشخص نیست و هر نوع ارتباطی داخل در تعریف تفسیر شده است؛ در حالی که به هر ارتباطی با آیه اطلاق تفسیری درست نیست که در فصل دوم در مبحث روایات مرتبط از آن به تفصیل بحث کردیم.

در این فصل به چهار ساحت از تبیین، یعنی تبیین معانی واژگان (ترجمه)، مفاهیم جملات(تفسیر)، معانی باطنی (تأویل)، مصادیق (جری و تطبیق) پرداخته‏ایم و تبیین آموزه‏ها را نظر به اهمیت و تفاوت نوع بحث به فصل بعدی وانهاده‏ایم. از تأویل به تجرید