تَعْقِلُون)^۱‏، (وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخیلِ وَالْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَرِزْقاً حَسَناً إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیةً لِقَوْمٍ یعْقِلُون‏)^۲، (وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَجَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَزَرْعٌ وَنَخیلٌ صِنْوانٌ وَغَیرُ صِنْوانٍ یسْقى‏ بِماءٍ واحِدٍ وَنُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى‏ بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُون)^۳‏ و (إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلافِ اللَّیلِ وَالنَّهارِ وَالْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما ینْفَعُ النَّاسَ وَما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَبَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَتَصْریفِ الرِّیاحِ وَالسَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَینَ السَّماءِ وَالْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ‏)^۴ به آیات تکوینی خداوند اشاره دارند.^۵

کنش انسان در فهم این آیات در قرآن «تعقل» خوانده می‌شود و انسان با تأمل در آنها به آموزه‌ها و ایمان دینی دست می‌یابد.

کاربردهای فعلی عقل در آیات قرآن گاه با عبارات فعلی دیگری مانند تَفکُّر، علم، سمع و فقه جانشین شده است که تقارب معنایی این اصطلاحات را با هم نشان می‌دهد. در برخی موارد این اصطلاحات در عباراتی کاملاً مشابه جایگزین هم شده‌اند.^۶ برای مثال می‌توان به آیات ۲۴۲ بقره^۷ و ۲۱۹ بقره^۸ اشاره کرد. در این آیات در قسمت پایانی آیه تنها جای تعقلون و تتفکرون عوض شده است.

آیاتی مانند (أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُون)^۱، ‏(کَذلِکَ یبَینُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون)^۲، (إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون)^۳، (لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیکُمْ کِتاباً فیهِ ذِکْرُکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُون‏)^۴ و (کَذلِکَ یبَینُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون‏)^۵ به آیات تشریعی خداوند اشاره می‌کند.

همچنین آیاتی مانند (اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ یحْی الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَینَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون‏)^۶، (وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَالنَّهارِ وَما أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَتَصْریفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ)^۷‏، (هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیوخاً وَمِنْکُمْ مَنْ یتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَلِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَلَعَلَّکُمْ تَعْقِلُون)^۸، (وَ بِاللَّیلِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ)^۹، (وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِّسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یعْقِلُون‏)^۱۰، (وَ مِنْ آیاتِهِ یریکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَطَمَعاً وَینَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیحْیی‏ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یعْقِلُونَ‏)^۱۱، (وَ ما أُوتیتُمْ مِنْ شَی‏ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَزینَتُها وَما عِنْدَ اللَّهِ خَیرٌ وَأَبْقى‏ أَ فَلا تَعْقِلُونَ‏)^۱۲، (وَ هُوَ الَّذی یحْیی‏ وَیمیتُ وَلَهُ اخْتِلافُ اللَّیلِ وَالنَّهارِ أَ فَلا