همچنین همو نزد امام رضا علیه السلام دیدگاهی را گزارش کرده است که معرفت را اکتسابی می‌دانند و معتقداند معرفت نتیجه استدلال عقلی انسان‌هاست و امام علیه السلام نیز در پاسخ این دیدگاه را انکار کرده‌اند.۱
عبدالرحیم القصیر در نامه‌ای برای امام صادق علیه السلام از اختلاف بین مردم در این بحث پرسیده و حضرت معرفت را صُنع اللّه دانسته و در ادامه به تبیین نقش انسان در معرفت پرداخته‌اند. به گفته امام اصل معرفت و جحود توسط خداوند در قلب انسان خلق می‌شود و انسان‌ها تنها یکی از آنها را انتخاب می‌کنند و پاداش و جزای الهی بر مبنای همین انتخاب خواهد بود.۲ این دیدگاه حتی توسط متکلمان امامیه نیز پذیرفته شده است. اشعری اعتقاد هشام بن حکم و اصحابش به اضطراری بودن معرفت را گزارش کرده است.۳
همچنین در روایات امامیه نیز چنین اندیشه‌ای به او نسبت داده شده است.۴ مؤمن طاق دیگر متکلم امامیه نیز معرفت خود به خداوند را به توفیق، ارشاد، تعریف و
1.. «فَقُلْتُ لَهُ: قَوْلُ اللَّهِ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: إِنَّ عَلَيْنا لَلْهُدى قَالَ: «إِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَيُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ». فَقُلْتُ لَهُ: أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنَّ قَوْماً مِنْ أَصْحَابِنَا يَزْعُمُونَ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مُكْتَسَبَةٌ، وَأَنَّهُمْ إِذَا نَظَرُوا مِنْ وَجْهِ النَّظَرِ أَدْرَكُوا، فَأَنْكَرَ ذَلِكَ وَقَالَ: «فَمَا لِهَؤُلَاءِ الْقَوْمِ لَا يَكْتَسِبُونَ الْخَيْرَ لِأَنْفُسِهِمْ؟ لَيْسَ أَحَدٌ مِنَ النَّاسِ إِلَّا وَهُوَ يُحِبُّ أَنْ يَكُونَ خَيْراً مِمَّنْ هُوَ خَيْرٌ مِنْهُ، هَؤُلَاءِ بَنُو هَاشِمٍ مَوْضِعُهُمْ مَوْضِعُهُمْ، وَقَرَابَتُهُمْ قَرَابَتُهُمْ، وَهُمْ أَحَقُّ بِهَذَا الْأَمْرِ مِنْكُمْ، أَفَتَرَوْنَ أَنَّهُمْ لَا يَنْظُرُونَ لِأَنْفُسِهِمْ، وَقَدْ عَرَفْتُمْ وَلَمْ يَعْرِفُوا؟! قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ علیه السلام: لَوِ اسْتَطَاعَ النَّاسُ لَأَحَبُّونَا» (حمیری، قرب الاسناد، ص۳۵۶).
2.. «أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مِنْ صُنْعِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِی الْقَلْبِ مَخْلُوقَةٌ وَالْجُحُودَ صُنْعُ اللَّهِ فِی الْقَلْبِ مَخْلُوقٌ وَلَیسَ لِلْعِبَادِ فِیهِمَا مِنْ صُنْعٍ وَلَهُمْ فِیهِمَا الِاخْتِیارُ مِنَ الِاكْتِسَابِ فَبِشَهْوَتِهِمُ الْإِیمَانَ اخْتَارُوا الْمَعْرِفَةَ فَكَانُوا بِذَلِكَ مُؤْمِنِینَ عَارِفِینَ وَبِشَهْوَتِهِمُ الْكُفْرَ اخْتَارُوا الْجُحُودَ فَكَانُوا بِذَلِكَ كَافِرِینَ جَاحِدِینَ ضُلَّالًا وَذَلِكَ بِتَوْفِیقِ اللَّهِ لَهُمْ وَخِذْلَانِ مَنْ خَذَلَهُ اللَّهُ فَبِالاخْتِیارِ وَالِاكْتِسَابِ عَاقَبَهُمُ اللَّهُ وَأَثَابَهُم» (شیخ صدوق، التوحید، ص۲۲۶- ۲۲۷).
3.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۵۲.
4.. «عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام سَمِعْتُ هِشَامَ بْنَ الْحَكَمِ يَرْوِي عَنْكُمْ أَنَّ اللَّهَ جِسْمٌ صَمَدِيٌّ نُورِيٌّ مَعْرِفَتُهُ ضَرُورَةٌ يَمُنُّ بِهَا عَلَى مَنْ يَشَاءُ مِنْ خَلْقِه» (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۰۴).
