167
معنا و منزلت عقل در کلام امامیه

حمران بن اعین۱، ضریس کناسی۲، ابوبکر حضرمی۳، جمیل بن درّاج۴ و ابن مسکان۵ نیز روایاتی مبنی بر فضیلت تسلیم بودن نزد ائمه علیهم السلام نقل شده است.

در تعامل بین عقل و وحی در سه حوزه فهم، تبیین و نظریه‌پردازی و دفاع از آموزه‌های وحیانی، محدّث - متکلمان همت خود را به حوزه نخست معطوف کرده‌اند. توجه آنان به فهم ابعاد مختلف مسائل کلامی در گفت‌وگو با ائمه اطهار علیهم السلام، پرسش‌های مکرر آنها در مسائل کلامی از ائمه اطهار علیهم السلام، نوشتن رساله‌های اعتقادی با رویکرد روایی و... نشانه‌های همت آنان در فهم درست معارف اعتقادی‌اند.۶

البته، این گروه برخلاف متکلمان در حوزه فهم معارف الهی به بگو مگو و مباحثه با ائمه علیهم السلام و نکته‌سنجی‌های عقلی نمی‌پرداختند. یونس بن یعقوب از اصحاب امام صادق علیه السلام‌، هنگامی که امام از او می‌خواهند با مردی شامی مناظره کند، با تعجب می‌گوید که از ایشان چنین شنیده است: «وای بر اصحاب کلام! می‌گویند این پذیرفتنی است، آن پذیرفتنی نیست، این درست می‌آید، آن درست نمی‌آید، این را می‌فهمیم، آن را نمی‌فهمیم (هذا یعقل و هذا لایعقل)».۷ این گزارش نشان می‌دهد که متکلمان - برخلاف محدّثان - به خُرده‌گیری‌های عقلی از سخنان ائمه علیهم السلام می‌پرداخته‌اند و همین سبب انتقاد ائمه علیهم السلام از آنان شده است.۸ روایات

1.. صفار، بصائر الدرجات، ج۱، ص‌۵۲۳.

2.. همان، ص‌۵۲۲.

3.. همان، ص‌۵۲۵

4.. همان، ص‌۵۲۳.

5.. در این‌باره، نک: اقوام کرباسی، «مدرسۀ کلامی کوفه»، ص۵۳ - ۵۸.

6.. کلینی، کافی، ج۱، ص‌۱۷۱.

7.. پیشتر دیدیم که زُراره با ائمه علیهم السلام مباحثه‌هایی طولانی داشته و حتی در این گفت‌وگوها گاه سخن امام را نمی‌پذیرفته است.


معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
166

داشت و تنها ‌حجّت خداوند بر بندگان پیامبران و ائمه اطهار علیهم السلام هستند.۱

گروه نخست که از آنها به محدّث - متکلمان تعبیر می‌کنیم، به ‌حجیّت عقل باور داشته‌اند. شواهدی که در بخش‌های پیشین آمد ‌حجیّت عقل را در اندیشه این گروه نشان می‌دهد. همچنین برخی محدّث ‌- متکلمان مانند منصور بن حازم هرچند به متکلم شهره نشده‌اند، ولی گاهی به مناظره با مخالفان پرداخته‌اند.۲ البته، ‌حجیّت عقل در دیدگاه این گروه به معنای بی‌نیازی انسان‌ها از ‌حجّت ‌های الهی در فهم معارف دینی نیست و در بخش قابل توجهی از روایات اصحاب امامیه بر ضرورت وجود ‌حجّت ‌های الهی در دوره‌های مختلف تأکید شده است؛۳ زیرا در غیر این صورت، حق از باطل شناخته نمی‌شود۴ و ‌حجّت خداوند تمام نخواهد شد.۵

همچنین در بسیاری از روایات وظیفه انسان‌ها شناخت امام و تسلیم بودن در برابر ایشان و ارجاع اختلافات موجود در بین اصحاب به ایشان دانسته شده است. سدیر صیرفی هنگامی که از اختلاف اصحاب نزد امام شکایت می‌کند، امام همان سه تکلیف را یادآور می‌شوند.۶از بزرگان دیگری مانند محمد بن مسلم۷، ابوبصیر۸،

1.. همان.

2.. همان، ص‌۱۶۸- ۱۶۹.

3.. کلینی یک باب از «کتاب الحجة» را به این روایات اختصاص‌داده است (نک: کلینی، کافی، ج۱، ص۱۷۷).

4.. «أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَحَدِهِمَا علیه السلام‌ قَالَ: إِنَّ اللَّهَ لَمْ يَدَعِ الْأَرْضَ بِغَيْرِ عَالِمٍ وَلَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ يُعْرَفِ الْحَقُّ مِنَ الْبَاطِل (کلینی، کافی، ج۱، ص۱۷۸). همچنبن برای موردی مشابه به حدیث شماره دو همین باب مراجعه کنید: عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام‌ قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‏ إِنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو إِلَّا وَفِيهَا إِمَامٌ كَيْمَا إِنْ زَادَ الْمُؤْمِنُونَ شَيْئاً رَدَّهُمْ وَإِنْ نَقَصُوا شَيْئاً أَتَمَّهُ لَهُمْ» (همان).

5.. کلینی، کافی، ج۱، ص‌۱۷۸-۱۷۹.

6.. صفار، بصائر الدرجات، ج۱، ص‌۵۲۳.

7.. کلینی، کافی، ج۱، ص‌۳۹۱

8.. همان، ص‌۳۹۱- ۳۹۲

  • نام منبع :
    معنا و منزلت عقل در کلام امامیه
    سایر پدیدآورندگان :
    محمد جعفر رضايي
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 23589
صفحه از 297
پرینت  ارسال به