فصل دوم: مراحل استشراق

موضوع این فصل ارتباط شرق و غرب از زمان تماس فارس و یونان است. اولین ارتباطات شرق و غرب به روابط تجاری در زمان کنعانیان برمی‌گردد. در قرن ششم پیش از میلاد، حکومت فارس از رود سند تا آسیای صغیر را در بر می‌گرفت که به جنگ‌هایی میان فارس و یونان و آشکارشدن خطر فارس برای یونان منجر شد. یونانیان ترغیب شدند که این جهان جدید را بشناسند تا نخست، سبب نزاع و دشمنی را بیابند و سپس شناخت کاملی از دشمن پیدا کنند. نخستین محقق علمی در این اوضاع و احوال مورّخ یونانی مشهور، هیردوتس، بود که معلومات بسیار و باارزشی از سرزمین‌هایی که دیده بود گرد آورد.^۱ در نوشته‌های او علاوه بر حقایق علمی، خرافات، افسانه‌ها و چیزهای خارق‌العاده نیز وجود دارد.

در اواخر قرن چهارم پیش از میلاد، یونان به رهبری اسکندر کبیر علاوه بر اینکه سرزمین‌های خود را از ایرانیان پس گرفت، آسیای صغیر و بیشتر مناطق شرق را نیز تحت سلطه خود درآورد. در اثر فتوحات اسکندر، که اولین تلاقی این دو تمدن و دو جهان متمایز بود، یونانیان به معلوماتی ارزشمند و صحیح از عالم اسرارآمیز

امریکایی که در خدمت صهیونیست بود و به برپایی دولت اسرائیل در فلسطین کمک کرد. ولی این نظر به صورت مطلق صحیح نیست؛ زیرا بعضی از مستشرقان نیز مخالف استعمار غربی بوده‌اند، مثل کایتانی^۱ ایتالیایی در استعمار لیبی. برخی از آنان نیز به‌هیچ‌وجه به سیاست اشتغال نداشته‌اند؛ تمام مستشرقان آلمانی که ‌درباره تاریخ شرق تحقیق كرده‌اند را می‌توان از این گروه دانست. انتقاد راست‌ها متوجه روش علمی خاص مستشرقان، به‌ویژه روش نقد تاریخی، است. این گروه معتقدند فعالیت‌های مستشرقان توطئه مسیحیان و یهودیان برای تخریب اسلام و تلاشی برای رویگردان کردن مسلمانان از اسلام است. آنان، با این نگاه، دایرةالمعارف اسلام را خطرناک‌ترین فعالیت مستشرقان می‌دانند. این نظر نیز صحیح به نظر نمی‌رسد؛ زیرا اگرچه استشراق در مرحله نخست رنگ دینی و تبشیری داشت، در مراحل بعد، از این نگرش خالی شد.^۲

این نظرات متباین اهمیت استشراق و نقش آن در مطالعات شرقی و اسلامی را روشن می‌کنند. تا زمانی که مراحل استشراق و روش‌های مستشرقان در مطالعات تمدن اسلامی و شرقی را بررسی نکنیم نمی‌توانیم نظری جامع و بی‌طرف درباره فعالیت‌های مستشرقان بدهیم. فصل دوم ‌درباره همین موضوع است.