فصل اوّل : شناخت كَشّى و عصر وى

گفتار اوّل : شناخت عصر كشّى

محمّد بن عمر كشّى رحمه اللهدر محدوده اواخر قرن سوم و نيمه نخست قرن چهارم هجرى مى زيسته است . در آن روزگار ، اميران سامانى بر : منطقه ماوراءالنهر (آن سوى رود جيحون) ، خراسان ، طبرستان و گرگان ، حكم مى راندند ، هرچند كه دو منطقه اخير در طول خلافت سامانيان ، بارها از محدوده حكومت آنان خارج شد .
اميران سامانى ، مسلمان و متديّن به مذهب حنفى بودند و از آن جا كه رعيّت ، پيوسته از حاكمان خويش پيروى مى نمايند ، بيشتر مردم ماوراءالنهر نيز حنفى مذهب بودند . البتّه برخى از مردم ، شافعى مذهب و شيعه بودند كه شمارشان محدود بود ، و شيعيان ، مذهب خود را مخفى مى داشتند .
از ويژگى هاى بارز خلفاى سامانى ، به دو نكته مى توان اشاره نمود :
اوّل . مورد اقبالِ مردم بودنِ آنان به جهت عدل و انصافشان نسبت به مردم . اين ويژگى ، در روزگار حكومت اسماعيل بن احمد بارزتر است ، به گونه اى كه از وى به عنوان نمونه اى مطلوب از يك پادشاه دادگر ، سخن رانده اند .
دوم . دانش دوستى و تلاش وافر آنان در گسترش تعاليم دينى . از اين رو بود كه در
ماوراءالنهر ، بسيارى از كتاب هاى عربى به فارسى ترجمه شدند . اين منطقه ، از جهت منابع علمى نيز بسيار غنى شمرده مى شد و كتابخانه دربار بخارا ، در آن ناحيه شهرتى فراوان داشت .
نمونه بارز اين ويژگى را در دوران حكومت امير نصر بن احمد ، ملقّب به سعيد سامانى ، مى توان ديد . وى به سبب دانش دوستىِ دو وزير دانشمند خود (ابو عبد اللّه جيهانى ^۱ و ابو الفضل بلعمى) دوران حكومت خويش را به دوران شكوفايى دولت سامانى مبدّل ساخت . اين دوران كه از سال ۳۰۱ تا ۳۳۱ق ادامه داشت ، به احتمال قوى با بخش عمده اى از عمر كشّى ، مقارن بوده است . ^۲
در آن روزگار ، ماوراءالنهر و بخصوص پايتخت دولت سامانى (بخارا) ، در سراسر عالم اسلامى ، به عنوان مركز دانش ، شهرت چشمگيرى داشت ، تا آن جا كه در علوم حديث ، گاه براى تدليس در مكان ـ كه از اقسام «حديث مُدَلَّس» شمرده مى شود ـ به ماوراءالنهر مثال مى زنند ، بدين صورت كه راوى براى جلب توجّه ديگران نسبت به حديثى كه نقل مى كند ، مى گويد : سمعتُ بما وراء النهر . ^۳