گفتار دوم : مصادر «رجال الطوسى» و اعتبار آنها

از آن جا كه تعيين مصادر كتاب ها ، در نزد قدما ، امرى رايج نبوده است ، براى شناخت مصادر آنها ، بايد از تتبّع و بررسى دقيق تأليفات آنان بهره جست .
بديهى است كه مصادر كتاب رجال الطوسى ، يا كتاب هاى رجالى بوده اند و يا اسناد كتاب هاى حديثى .
از سوى ديگر مى دانيم كه شيخ طوسى رحمه الله در تأليف كتاب رجالش ، بر اساس كتاب هاى حديثى عمل نكرده است؛ زيرا برخى از راويانِ نام برده شده در كتاب هاى روايىِ تأليف خود مرحوم شيخ نيز در اين كتاب ذكر نشده اند .
شاهد ديگر ، استفاده صريح مرحوم شيخ از رجال ابن عقدة در باب اصحاب امام صادق عليه السلام است .
پس نتيجه مى گيريم كه وى در رجال الطوسى ، تنها از مصادر رجالى پيش از خودش استفاده كرده است .
مصادر رجال الطوسى را مى توان به دو دسته تقسيم كرد : مصادرى كه شيخ طوسى رحمه اللهبه استفاده از آنها تصريح كرده است ؛ و مصادرى كه استفاده شيخ طوسى رحمه اللهاز آنها احتمالى است .

دسته اوّل. مصادرى كه شيخ طوسى به استفاده از آنها تصريح كرده است

شيخ طوسى رحمه الله جز در مورد كتاب رجال ابن عقدة ، در تمام مواردى كه به استفاده نمودنش از برخى مصادر اشاره كرده ، تنها نام مؤلّف آنها را ذكر كرده است .
با توجّه به اين مطلب ، آشكار مى گردد كه شيخ طوسى رحمه الله هر جا نام مؤلّفى را به عنوان مصدر خود ذكر كرده ، الزاماً كلامش را از كتاب آن مؤلّف نگرفته است و ممكن
است كه آن را از كتاب هاى واسطه استفاده كرده باشد .
براى مثال ، در جايى كه مرحوم شيخ از بخارى نقل قول كرده ، الزاماً آن را از كتاب رجال وى (التاريخ الكبير) نقل نكرده و شايد از مصادر واسطه اى ، نقل قول نموده باشد .
از اين رو ، ما نيز مصادر را به شيوه شيخ طوسى رحمه الله ، بر اساس نام مؤلّفانْ ترتيب مى دهيم :
۱ . احمد بن محمّد بن سعيد بن عبد الرحمان سبيعى همْدانى كوفى ، معروف به ابن عقده .
شيخ طوسى رحمه الله در مقدّمه كتاب رجال الطوسى ، به استفاده از كتاب رجال ابن عقدة به عنوان تنها مصدر و يا مصدر مهمّ خود در باب اصحاب امام صادق عليه السلام تصريح كرده است .
ابن عقده ، با آن كه زيدى مذهب بوده است ، در عظمت و جلالت و قدرتِ حفظ ، زبانزد محدّثان ، و كتاب رجالش مورد اعتماد بسيارِ رجاليان و محدّثان بوده است .
شيخ طوسى رحمه الله علاوه بر استفاده از كتاب ابن عقده در باب اصحاب امام صادق عليه السلام ، در باب اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله ^۱ نيز از ابن عقده مطلبى نقل كرده كه بى گمان از كتاب ديگر وى استفاده نموده است .
۲ . عمر بن عبد اللّه بن جعفر بَغَوى .
شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله ، از وى نقل كرده است . ^۲ او از عالمان مشهور اهل سنّت است .
۳ . محمّد بن اسماعيل بن ابراهيم بن مغيرة بن بَرْدِزْبه بخارى جعفى (م ۲۵۶ ق ) .
وى از محدّثان بزرگ اهل سنّت و صاحب كتاب صحيح البخارى (مهم ترين كتاب حديثى اهل سنّت) است . او در دانش رجال نيز مهارت داشته و كتاب التاريخ الكبيرو
الضعفاء الصغير او ، از منابع مهمّ رجالىِ اهل سنّت به شمار مى رود . او كتاب هاى رجالى ديگرى هم داشته كه به دست ما نرسيده است .
شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله ، در چهار مورد از بخارى مطلب نقل كرده كه موردهاى اوّل ^۳ و دوم ^۴ و چهارم ^۵ با التاريخ الكبير مطابق اند و مورد سوم ^۶ در كتاب مزبور نيست .
۴ . احمد بن محمّد بن حنبل شيبانى (م ۲۴۱ق) .
وى از مشهورترين محدّثان اهل سنّت و صاحب كتاب معروف المسند است . شيخ طوسى رحمه الله در باب هاى اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله ^۷ و اصحاب امام باقر عليه السلام ^۸ ، از وى مطلب نقل كرده ، خودِ وى را از اصحاب امام رضا عليه السلام قرار داده و شرح حالش را ذكر نموده است . ^۹
۵ . محمّد بن اسحاق بن يسار مدنى (م ۱۵۱ق) .
وى صاحب كتاب المغازى و از عالمان مشهور اهل سنّت است كه بنا بر گفته كشّى ، ميل و محبّت زيادى نسبت به اهل بيت پيامبر صلى الله عليه و آله داشته است . شيخ طوسى رحمه الله از وى مطلب نقل كرده و خودِ وى را در شمار اصحاب امام صادق عليه السلام نام برده است . ^۱۰
۶ . محمّد بن احمد بن زهير بغدادى ، مشهور به ابن ابى خيثمه .
او از عالمان اهل سنّت بوده و شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله ، از او نقل قول كرده است . ^۱۱
۷ . سليمان بن مهران اعمش كوفى (۶۰ ـ ۱۴۸ق) .
وى امام قاريان در كوفه بوده و ظاهراً مذهب تشيّع داشته است .
شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب امير مؤمنان عليه السلام از وى مطلب نقل كرده و خودِ وى را در شمار اصحاب امام صادق عليه السلام برشمرده است . ^۱۲
۸ . محمّد بن عمر بن عبد العزيز ، ابو عمرو كشّى .
وى مؤلّف كتاب معروف رجال الكشّى است كه شيخ طوسى رحمه الله خلاصه آن را با نام اختيار الرجال فراهم آورده است .
مرحوم شيخ ، اصل رجال الكشّى را ـ كه احتمالاً نام آن معرفة الرجال بوده است ـ مصدر خويش در كتاب رجالش قرار داده است . از همين رو هم هست كه سه موردِ نقل شده از كشّى در رجال الطوسى ، در اختيار الرجال ، موجود نيست . ^۱۳
بى گمان ، استفاده شيخ طوسى از اصل رجال الكشّى ، بيش از سه موردى است كه در آنها به نام كشّى تصريح شده است . شاهد بر اين مطلب ، آن كه :
اوّلاً ، عبارت هايى در رجال الطوسى وجود دارند كه نجاشى عين همان عبارت ها را از اصل رجال الكشّى نقل كرده است . براى نمونه ، مى توان به عبارت شيخ طوسى رحمه اللهدر شرح حال حسين بن اِشكيب اشاره كرد كه عين عبارتى است كه نجاشى از كشّى نقل كرده است . ^۱۴
ثانياً ، شيخ طوسى رحمه الله بسيارى از عالمان كشّ و سمرقند را در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » نام برده كه برخى از آنان از مشايخ كشّى بوده اند ، حال آن كه نام آنان در اختيار الرجال وجود ندارد و اين امر در نهايت بُعد است . شيخ طوسى رحمه اللهنام خودِ كشّى را نيز در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » ذكر كرده و شرح حال او را آورده است . ^۱۵
۹ . سعد بن عبد اللّه بن ابى خَلَف اشعرى قمى .
وى از عالمان و مصنّفان مشهور امامى مذهب است و كتاب هاى وى در نزد عالمان قديم ، مورد اعتماد بوده است . او كتاب هاى : الرحمة ، مناقب رواة الحديث و مثالب رواة الحديث را تأليف كرده است . ^۱۶
شيخ طوسى رحمه الله در باب هاى : اصحاب امام حسن عليه السلام ^۱۷ و اصحاب امام رضا عليه السلام ، ^۱۸ از او مطلب نقل كرده و نام او را در باب اصحاب امام عسكرى عليه السلام و باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » ذكر ، و شرح حال او را آورده است .
۱۰ . عبد اللّه بن مسلم بن قتيبه دينورى ، مشهور به قتيبى (م ۲۷۶ق) .
وى از عالمان مشهور اهل سنّت بوده و كتابش المعارف است .
شيخ طوسى رحمه الله در دو باب : اصحاب امام على بن الحسين عليهماالسلام و اصحاب امام باقر عليه السلام ، از وى مطلب نقل كرده است كه مورد اوّل ، كاملاً با المعارف مطابقت دارد ؛ ^۱۹ امّا در مورد دوم ، مطلب نقل شده با المعارفِ موجود ، ناسازگار است . ^۲۰
ناسازگارى هاى مذكور ، بدين صورت است كه شيخ طوسى رحمه الله در شرح حال جابر بن يزيد جعفى ، از قتيبى نقل كرده كه او از قبيله «اَزْد» بوده است ، در حالى كه قتيبى در المعارف ، از واقدى نقل كرده كه جابر بن زيد ، اَزْدى بوده است و جابر بن يزيد را اَزْدى ندانسته است .
آنچه به نظر مى رسد ، اين كه : ظاهرا در اين مورد ، شيخ طوسى رحمه الله جابر بن زيد را به جاى جابر بن يزيد پنداشته است و يا آن كه در نسخه المعارف ، تحريف صورت گرفته است .
۱۱ . على بن حسن بن على بن فضّال .
وى فطحى مذهب بوده و از مؤلّفان مشهور و بسيار مورد اعتماد در نزد اماميّه است . او كتاب هاى بسيارى ، از جمله كتاب رجال داشته است .
شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب امام باقر عليه السلام از وى مطلب نقل كرده ^۲۱ و خودِ او را در شمار اصحاب امام هادى و امام عسكرى عليهماالسلامآورده است .
۱۲ . يحيى بن مَعين .
او از عالمان مشهور و رجاليان صاحب نظر اهل سنّت است . شيخ طوسى رحمه اللهدر باب اصحاب امام باقر عليه السلام از وى مطلب نقل كرده است . ^۲۲
۱۳ . فضل بن شاذان بن خليل ، ابو محمّد اَزْدى نيشابورى .
وى از عالمان و مؤلّفان بسيار مشهور اماميّه است . شهرت جلالت و عظمت او به حدّى است كه به تعبير نجاشى ، احتياجى به توصيف ندارد . بر اساس گزارش نجاشى ، تعداد تأليفات وى ۱۸۰ كتاب است . ^۲۳
شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب امام جواد عليه السلام از او مطلب نقل كرده ^۲۴ و نام خود او را نيز در ميان اصحاب امام هادى و امام عسكرى عليهماالسلامذكر نموده است .
۱۴ . جعفر بن محمّد بن قولويه ، ابو القاسم (م ۳۶۷ / ۳۶۹ق) .
او از عالمان جليل القدر شيعه و مؤلّفى مشهور بوده است . شيخ مفيد ، از شاگردان اوست . وى كتاب فهرستى داشته كه كتاب ها و اصول شيعه را در آن ، نام برده و طريق خود را به آنها ذكر كرده است . ^۲۵
شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب امام عسكرى عليه السلام از او مطلب نقل كرده است؛ ^۲۶ امّا
به احتمال قوى ، استفاده شيخ طوسى رحمه الله از تأليفات وى ، بيش از اين مقدار بوده است .
شيخ طوسى رحمه الله در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » از او نام برده و شرح حالش را ذكر نموده است .
۱۵ . هارون بن موسى ، ابو محمّد تلِّعُكبَرى .
وى از عالمان جليل القدر و معتمد ، و از مؤلّفان شيعه محسوب مى گردد . ^۲۷ هرچند نجاشى از تأليفات وى تنها يك كتاب را نام برده است ، ولى شيخ طوسى رحمه اللهدر باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » در موارد بسيارى به صراحت از او مطلب نقل نموده است . ^۲۸
بدون ترديد ، تلّعكبرى ، صاحب كتاب مشيخه اى بوده كه شيخ طوسى رحمه اللهخصوصيّات دقيق روايت تلّعكبرى از مشايخ را از آن مشيخه نقل كرده است ، هرچند كه در نقل از آن ، تعبيرهاى صريحى به كار نبرده است .
توضيح ، آن كه : شيخ طوسى رحمه الله در مواردى ، خصوصيّات دقيق روايت تلّعكبرى از اشخاص را نقل كرده است ، خصوصيّاتى چون : زمان ، مكان و اجازه حديث . بديهى است كه شيخ طوسى رحمه الله چنين اطّلاعات دقيقى را تنها از طريق كتاب مشيخه وى مى توانسته ضبط نمايد .
ابن حجر عسقلانى (از رجاليان اهل سنّت) نيز به هنگام تأليف لسان الميزان ، از اين كتاب استفاده كرده و با تصريح به نام آن ، از آن مطلب نقل نموده است . ^۲۹
البتّه اين احتمال نيز وجود دارد كه كتاب الفهرست تلّعكبرى ، به گونه اى تأليف شده بوده كه فوايد مشيخه را نيز در بر داشته است ، كه در اين صورت ، از آن به دو گونه تعبير شده است .
۱۶ . محمّد بن على بن حسين بن موسى بن بابويه ، ابو جعفر ، مشهور به شيخ صدوق (م ۳۸۱ ق) .
او را بايد بزرگ ترين محدّث شيعه امامى مذهب برشمرد . او سيصد كتاب تأليف نموده است كه كتاب هاى رجالى : الرجال و كتاب المصابيح ، از آن جمله اند . ^۳۰
كتاب المصابيح وى ، پانزده مصباح دارد كه راويان را از پيامبر صلى الله عليه و آله تا امام عسكرى عليه السلام و نيز كسانى را كه برايشان از ناحيه مقدّسه توقيع صادر شده است ، شامل مى شود .
كتابِ فهرستى نيز به وى نسبت داده شده كه شيخ طوسى رحمه الله در الفهرستِ خود (در شرح حال زيد نَرسى و زيد زرّاد) صريحاً آن را نام برده و از آن ، مطلب نقل كرده است ، ^۳۱ هرچند كه در رجال النجاشى و الفهرست شيخ طوسى رحمه الله ، در شرح حال شيخ صدوق ، نامى از اين كتاب برده نشده است . ^۳۲
ظاهراً نسخه اى از اين كتاب در نزد ابن حجر عسقلانى بوده است؛ زيرا وى در لسان الميزان در شرح حال برخى راويان ، چنين گفته است :
ذكره أبو جعفر بن بابويه فى مصنّفى الشيعة. ^۳۳
شيخ طوسى رحمه الله در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » نيز با تصريح ، از آن ، مطلب نقل كرده است؛ ^۳۴ امّا به يقين ، استفاده شيخ طوسى رحمه الله ، بيش از اين دو مورد بوده و به احتمال قوى ، الفهرستِ شيخ صدوق ، از مصادر مهمّ شيخ طوسى رحمه الله در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » بوده است . در همين باب ، شيخ طوسى از شيخ صدوق نام برده و شرح حال او را آورده است .
۱۷ . كتاب الفهرست شيخ طوسى (م ۴۶۰ق) .
شيخ طوسى رحمه الله در باب «من لم يروِ عنهم عليهم السلام » در شرح حال بسيارى از راويان ، به كتاب الفهرست ارجاع داده است .