پاسخ به سؤال سوم

توضيح سؤال سوم : از جمله توثيقات عامّى كه مورد بحث رجاليان قرار گرفته اند ، «وثاقت تمام اصحاب امام صادق عليه السلام در رجال الطوسى» است. اينك مى خواهيم بدانيم كه چنين توثيقى كه تمام اصحاب امام صادق عليه السلام را در بر مى گيرد ، ثابت است يا ثابت نيست.
استدلال كسانى كه اين توثيق عام را پذيرفته اند ، بر دو مقدّمه استوار است :
مقدّمه اوّل . عبارت هاى : شيخ مفيد در الإرشاد ، طبرسى در إعلام الورى ، ابن شهرآشوب مازندرانى در المناقب و عدّه اى ديگر ^۱ ، بر اين مطلب دلالت دارند كه امام صادق عليه السلام چهار هزار راوى داشته كه همگى از ثقات بوده اند . برخى از اين افراد ، معتقدند كه ابن عقده همه اين اشخاص را نام برده است .
مقدّمه دوم . تمام افرادى كه ابن عقده از آنان نام برده است ، در رجال الطوسى ذكر شده اند و شيخ طوسى رحمه الله در باب اصحاب امام صادق عليه السلام ، از مصدر ديگرى استفاده نكرده است .
امّا مقدّمه اوّل ، بر اساس عبارات بزرگانى است كه پيش تر نيز از آنان سخن به ميان
آمد ، از جمله ، كلام شيخ مفيد در الإرشاد كه مى گويد :
إنّ أصحاب الحديث قد جمعوا أسماء الرواة عنه عليه السلام من الثقات على اختلافهم فى الآراء و المقالات ، فكانوا أربعة آلاف رجل ؛
همانا اصحاب حديث ، نام راويان ثقه از امام صادق عليه السلام را ، با وجود اختلاف هايى كه در آرا و نظراتشان دارند ، گرد آورده اند. پس چهار هزار نفر بوده اند. ^۲
شيخ جليل ، محمّد بن على فتّال نيز در روضة الواعظين همين عبارت را آورده است . ^۳ همچنين شيخ طبرسى در إعلام الورى همين عبارت را با تغيير برخى الفاظ آورده است . ^۴ عبارات ابن شهرآشوب و علاّمه حلّى نيز در مباحث سابق ، گذشت .
و امّا مقدّمه دوم ، در پاسخ به سؤال اوّل ، مردود شناخته شد .
نخستين كسى كه به نظريّه وثاقت تمام اصحاب امام صادق عليه السلام متمايل گرديده ، شيخ حرّ عاملى ، صاحب وسائل الشيعة ، است . او در كتاب أمل الآمل در شرح حال خليد بن اَوفى چنين مى گويد :
اگر كسى به وثاقت خليد بن اَوفى ، قائل ، و وثاقت اصحاب امام صادق عليه السلام را ( مگر كسانى كه تضعيف گشته اند) معتقد شود ، از صواب ، دور نشده است . ^۵
او سپس در مقام استشهاد براى كلام خويش ، عبارات بزرگانى را ذكر كرده است كه پيش تر آورديم .
دومين كسى كه اين توثيق عام را پذيرفته ، محدّث نورى ، صاحب مستدرك الوسائل ، است . وى اوّلين كسى است كه اين بحث را به صورت مبسوط مطرح كرده است ؛ ليكن دليل وى با دليل موجود در عبارت أمل الآمل تفاوتى اساسى دارد كه آن را پس از نقل كلام محدّث نورى ، تبيين خواهيم نمود .
محدّث نورى در مقام اثبات ادّعاى خويش ، به مقدّماتى استدلال كرده است كه عبارت اند از :
مقدّمه ۱ . بزرگانى كه به عباراتشان اشاره شد ، از تعبير «اصحاب حديث» ، ابن عقده را اراده كرده اند؛ همو كه در كتاب رجالش نام چهار هزار نفر از اصحاب امام صادق عليه السلام را آورده و همگىِ آنان را توثيق نموده است . بنا بر اين ، احراز وجود نام شخص در رجال ابن عقدة براى توثيق آن شخص ، كافى است .
به عبارت ديگر ، آنچه بزرگانِ يادشده گفته اند ، به كار ابن عقده و شيوه وى در كتابش ناظر بوده است .
مقدّمه ۲ . بر اساس آنچه شيخ طوسى رحمه الله در مقدّمه كتابش تصريح نموده ، وى در بخش اصحاب امام صادق عليه السلام ، تنها از كتاب ابن عقده استفاده كرده است . نيز در همان مقدّمه ، مرحوم شيخ از عبارت : «آنچه را ابن عقده نياورده است ، خواهم آورد» ، اصحاب امامان ديگر را اراده كرده است .
بر اين اساس ، همه كسانى كه شيخ طوسى رحمه الله از آنان در باب اصحاب امام صادق عليه السلام نام برده ، در كتاب ابن عقده نيز بوده اند و جملگى مشمول توثيق ابن عقده اند .
البتّه در اين باب از رجال الطوسى ، برخى از افراد ، تضعيف شده اند كه بايد اين تضعيف ها را بر وجوهى حمل كرد كه با وثاقت آنان منافات نداشته باشد (حمل هايى همچون : از ضعيفان ، حديث نقل كرده اند ؛ بر احاديث مرسل ، اعتماد مى كرده اند ؛ احاديثى نقل كرده اند كه ظاهر آنها غلو ، جبر و تشبيه است ؛ و ...) ؛ چرا كه در چنين مواردى ، قدما تعبير «ضعيف» را بر راوى ، اطلاق مى كرده اند .
نيز مى توان چنين توجيه كرد كه اين اشخاص ، دو حالت استقامت و انحراف داشته اند و توثيق ابن عقده ، بر اساس حالت استقامت و بر حق بودن آنان ؛ و تضعيف شيخ طوسى رحمه الله ، بر اساس حالت انحراف آنان بوده است .
محدّث نورى پس از بيان استدلال ، اين مطلب را مطرح كرده كه : مراد از «وثاقتِ» چهار هزار نفرى كه ابن عقده از آنان به عنوان اصحاب امام صادق عليه السلام نام برده ، بدون شك ، «وثاقت بدون قيد ايمان» بوده است ؛ زيرا نمى توان گفت كه چهار هزار نفرى كه
در آرا و اقوال و گرايش هاى كلامى ، اختلاف داشته اند ، همگى عادل و امامى مذهب بوده اند .
بنا بر اين ، از وثاقت اين عدّه ، «عدالت هر يك از آنان بر طبق مذهبش» و يا دست كم ، «دورى كردن آنان از دروغ» ، مورد نظر بوده است . ^۶
در اين جا مناسب است كه تفاوت هاى سه گانه ميان كلام شيخ حرّ عاملى و محدّث نورى ، بيان شوند :
تفاوت يكم . شيخ حرّ عاملى ، چنين ادّعا كرده است كه شيخ مفيد ، طبرسى و ابن شهرآشوب ، خودشان چهار هزار نفر اصحاب امام صادق عليه السلام را توثيق كرده اند ، در حالى كه محدّث نورى از عبارات آنان چنين استفاده نموده است كه آنان حكايت كرده اند كه اصحاب حديث (ابن عقده) ، رجال ثقه اصحاب امام صادق عليه السلام را گرد آورده كه چهار هزار نفرند . به عبارت ديگر ، محدّث نورى چنين فهميده است كه اين بزرگان ، از كار ابن عقده خبر داده اند .
تفاوت دوم . شيخ حرّ عاملى ، اگرچه در كلامش به توثيق تمام اصحاب امام صادق عليه السلام تمايل دارد ، ولى كسانى را كه ضعفشان ثابت بوده ، استثنا كرده است ، در حالى كه محدّث نورى به وثاقت تمام افراد موجود در اين باب ، قائل شده است ، حتّى آن عدّه اى كه مورد تضعيف شيخ طوسى رحمه الله در اين باب قرار گرفته اند .
تفاوت سوم . شيخ حرّ عاملى در يكى از مقدّمات استدلالش ، اين نكته را به صراحت ، مورد توجّه قرار داده است كه در ميان اصحاب امام صادق عليه السلام ، حدود سه هزار نفر ذكر شده اند كه قطعاً از ثقات اند و از سوى شيخ مفيد ، ابن شهرآشوب و طبرسى توثيق گرديده اند ، در حالى كه محدّث نورى ، تنها مصدر مورد استفاده شيخ طوسى رحمه الله در آن باب را ، كتاب ابن عقده دانسته و بر وثاقت همه چهار هزار نفر ، اصرار ورزيده و معتقد شده است كه توثيق مفيد ، ابن شهرآشوب و طبرسى ، ناظر به كار ابن عقده است .
[آية اللّه ] سيّد ابو القاسم خويى در كتاب معجم رجال الحديث ، نظريّه «وثاقت تمام اصحاب امام صادق عليه السلام » را فقط از شيخ حرّ عاملى نقل كرده و از محدّث نورى تنها اين نكته را نقل نموده كه ابن عقده در كتابش ، نام چهار هزار نفر از اصحاب امام صادق عليه السلام را آورده است . وى در ادامه ، اعتقاد محدّث نورى را توهّمى قطعى البطلان دانسته و توثيق چهار هزار نفر مزبور را ، به شيخ مفيد مستند كرده است .
بنا بر اين ، شيخ مفيد در مقام خبر دادن از كار ابن عقده نبوده ؛ بلكه خود ، در مقام توثيق اصحاب امام صادق عليه السلام بوده است . از سوى ديگر ، ابن شهرآشوب و طبرسى نيز به تبعيّت از شيخ مفيد ، اين چهار هزار نفر را توثيق كرده اند .
سپس [آية اللّه ] سيّد ابو القاسم خويى ، براى نظريّه «وثاقت تمام اصحاب امام صادق عليه السلام » دو صورت را تصوير كرده و به ردّ آنها پرداخته است كه خلاصه آن دو ، چنين است :
صورت اوّل . مراد قائلان به اين نظريّه ، آن است كه اصحاب امام صادق عليه السلام ـ كه شمارشان چهار هزار نفر بوده است ـ همگى ثقه بوده اند .
اين ، شبيه نظريّه اهل سنّت در «وثاقت همه اصحاب پيامبر صلى الله عليه و آله » مى شود و آشكار است كه نظريّه مذكور ، قطعاً باطل است .
علاوه بر اين ، اين ادّعا با تضعيف شدن برخى از اصحاب امام صادق عليه السلام از سوى خود شيخ طوسى رحمه الله منافات دارد ، افرادى همچون : ابراهيم بن ابى حبّه ، حارث بن عمر بصرى ، عبد الرحمان بن هَلقام و عمرو بن جميع .
از سوى ديگر ، شيخ طوسى رحمه الله ابو جعفر منصور دوانيقى (خليفه عبّاسى) را از اصحاب امام صادق عليه السلام برشمرده است . آيا به واسطه اين نظريّه ، كسى مى تواند به عدالت وى حكم كند؟!
نيز اصولاً به حسب عادت ، محال است كه چهار هزار نفر از طبقات مختلف مردم ، آن هم با آرا و اعتقادات مختلف ، جملگى ثقه باشند .
صورت دوم . مراد قائلان به اين نظريّه ، اين است كه اصحاب امام صادق عليه السلام بسيار زياد بوده اند و تنها شمار موثّقان آنان ، چهار هزار نفر بوده است .
هرچند اين سخن ، به خودى خود ، امكانپذير است ، ليكن در مورد بحث كنونى ما ، با واقعيّت ، مطابقت ندارد ؛ زيرا بر اساس گفته نجاشى ، احمد بن نوح نام شمارى را بر اسامى اى كه ابن عقده از اصحاب امام صادق عليه السلام گردآورى كرده بوده ، افزوده است . شيخ طوسى رحمه الله اين تعداد را بسيار ، توصيف نموده است .
از سوى ديگر ، شمار تمام اشخاصى كه شيخ طوسى رحمه الله نام آنان را به نقل از ابن عقده و جز او ، آورده ، تنها كمى بيشتر از سه هزار نفر است و هرگز به تعداد ادّعاشده (چهار هزار نفر) نمى رسد .
در اين صورت ، هرچند بپذيريم كه تعداد اصحاب امام صادق عليه السلام بسيار بوده است و چهار هزار نفر از آنان ثقه بوده اند ، اشكال مهم ترى وجود دارد و آن ، اين كه : ثمره اى بر آن مترتّب نيست ؛ زيرا به طور مثال ، اگر فرض كنيم كه اصحاب امام صادق عليه السلام هشت هزار نفر ، و ثقاتشان چهار هزار نفر بوده اند ، براى تشخيص ثقات از غير ثقات ، راهى نداريم . نيز دليلى نداريم كه تمام كسانى كه شيخ طوسى رحمه اللهاسامى آنان را در باب اصحاب امام صادق عليه السلام آورده ، از ثقات بوده اند؛ بلكه بر خلاف آن ، دليل داريم . ^۷
در ردّ صورت اوّل گذشت كه آمدن نام برخى از افراد ضعيف در باب اصحاب امام صادق عليه السلام و تضعيف شدن آنان از سوى شيخ طوسى رحمه الله ، با ثقه بودن تمام اصحاب امام صادق عليه السلام ، منافات دارد . اين تحليل ، بر اساس كلام شيخ حرّ عاملى در استدلال بر اين نظريّه است .
و امّا بر اساس استدلال محدّث نورى و مقدّماتى كه وى براى استدلال خود ترتيب داده ، اشكال صورت دوم ، وارد نيست ؛ زيرا مقدّمه دوم محدّث نورى ، اين بود كه تمام آنچه را ابن عقده در رجال امام صادق عليه السلام ذكر كرده ، شيخ طوسى رحمه اللهدر رجال الطوسى در باب اصحاب امام صادق عليه السلام آورده و در اين باب ، از كتاب و مصدر ديگرى استفاده نكرده است .
در مقابل ، [ آية اللّه ] سيّد ابو القاسم خويى ، استفاده نمودن شيخ طوسى رحمه الله از غيرِ رجال ابن عقدة را مفروغٌ عنه و مسلّم دانسته و تنها به استفاده نمودن مرحوم شيخ از تكميل رجال ابن عقده (تأليف ابن نوح) اشاره كرده است و بر اين اساس ، باب اصحاب امام صادق عليه السلام را منتخبى از همه مصادر رجالى آن عصر دانسته است . از همين رو نيز اشكال عدم تمييز ثقات از غير ثقات را مطرح كرده است .
بديهى است كه در صورت توجّه به مقدّمه دوم استدلال محدّث نورى ، بررسى اين نظريّه ، كامل تر انجام مى شود .