گفتار دوم : توجّه به مذهب در «الفهرست»

از عنوان كامل اين كتاب استفاده مى شود كه موضوع آن ، برشمردن مؤلّفان امامى مذهب است . شيخ طوسى رحمه الله ، خود ، نام كامل كتابش را اين گونه ذكر مى كند :
فهرست كتب الشيعة و أُصولهم و أسماء المصنّفين منهم و أصحاب الأُصول.
در نسخه اى از اين كتاب ، به دنبال نام فوق ، اين عبارت آمده است :
و الكتب و أسماء من صنّف لهم و ليس منهم. ^۱
سيّد محمّدمهدى بحر العلوم ، بر اين باور است كه هر كس كه شيخ طوسى رحمه اللهاز او در الفهرست نام برده ، شيعه امامى است ، مگر كسانى كه وى در موردشان بر خلاف آن
تصريح كرده و آنان را زيدى ، فطحى ، واقفى و يا جز اينها معرّفى نموده باشد .
وى دليل خود را بر اين ادّعا ، محدوده موضوع كتاب ذكر كرده كه بر اساس نام كتاب ، به شيعه امامى اختصاص دارد . ^۲ از همين رو ، وى اطلاق عنوان «مجهول (كسانى كه توثيق يا مدح خاص ندارند)» را بر عناوين موجود در الفهرست ، صحيح نمى داند . ^۳
از ديدگاه سيّد بحر العلوم ، صاحب تأليف و تصنيف بودن ـ كه موضوع الفهرست است ـ خود يك مدح عام شمرده مى شود و ذكر طريق به فرد و نيز ذكر راويان و مروىٌّ عنه هاى وى ، مى توانند نشانگر حُسن او باشند . ^۴
آنچه به نظر مى رسد ، اين كه : از كلام شيخ طوسى در مقدّمه كتابش استفاده مى شود كه در آن عصر ، به فِرَق مختلف شيعه (همچون : فَطَحيّه ، واقفيّه و ... ) «اصحاب» گفته مى شده است . از كلمات علاّمه حلّى در خلاصة الأقوال و ديگر عالمان نيز همين مطلب استفاده مى شود .
نيز از آن جا كه شيخ طوسى رحمه اللهموضوع الفهرست را «برشمردن مصنّفان شيعه و صاحبان اصول از اصحاب ما» دانسته است ، موضوع كتاب ، مى بايست به مصنّفان شيعى مذهب به معناى عام ، يعنى كسانى كه ولايت بلافصل امير مؤمنان عليه السلام را پذيرفته اند ، اختصاص داشته باشد . از اين رو ، عدم بيان فساد عقيده راوى ، بر حُسن اعتقاد وى دلالت ندارد .
البتّه شيخ طوسى رحمه اللهدر مقدّمه ، هم بيان صحّت عقيده و هم بيان فساد عقيده را ملتزم شده است كه در مورد اوّل ، قطعا به تعهّدش عمل نكرده و بنا بر سيره مؤلّفان رجال شيعى و اهل سنّت ، ذكر موافقت مذهب را لازم ندانسته است .
بر اين اساس مى توان گفت كه سكوت شيخ طوسى ـ بنا بر غالب موارد ـ نشانه
امامى مذهب بودن راوى است ، هرچند كه عدم تذكّر فساد مذهب درباره مشهوران به مذاهب فاسد ، موجب ترديد در مذهب يكايك راويان مى گردد .
امّا اين كه تمام كسانى كه نامشان در الفهرست آمده ، بر اساس صاحب كتاب بودن ، ممدوح شمرده شوند ـ بر فرض قبول ـ ، در اعتبار روايت ، نقشى ندارد .