فصل چهارم : آراى شيخ طوسى در «الفهرست»

در مورد آراى رجالى و مبانى شيخ طوسى رحمه اللهدر الفهرست ، چند بحث مهم مطرح شده است كه هر يك از اين بحث ها را در گفتارى جداگانه پى مى گيريم :

گفتار اوّل : توجّه به جرح و تعديل در «الفهرست»

بر اساس كلام شيخ طوسى رحمه اللهدر مقدّمه الفهرست ، وى متعهّد بوده كه آراى رجاليان گذشته را درباره جرح و تعديل راويان ، ذكر كند . او در اين باره چنين مى گويد :
و إذا ذكرتُ كلّ واحد من المصنّفين و أصحاب الأُصول ، فلا بُدّ من أن أُشير إلى ما قيل فيه من التعديل و التجريح ، و هل يعوّل على روايته أو لا؟ ؛
و هنگامى كه هر يك از مصنّفان و صاحبان اصول را ذكر مى كنم ، بايد به آنچه درباره او از جرح و تعديل گفته شده ، اشاره نمايم و نيز به اين كه : آيا بر روايت او اعتماد مى شود يا خير؟ ^۱
با توجّه به اين تعهّد شيخ طوسى ، وى مى بايست تنها در مواردى نسبت به جرح و تعديلِ صاحبان كتاب ها و اصول ، سكوت مى نمود كه ديگران در آن باره ، اظهار نظرى نكرده باشند ، حال آن كه در الفهرست ، از ميان ۹۱۲ عنوان ، فقط چهارده نفر جرح و ۸۶ نفر تعديل شده اند .
روشن است كه اين مقدار ، نسبت به مجموع عنوان هاى الفهرست ، قابل توجّه
نيست و تنها كمتر از يك نُهم را شامل مى شود . اين امر ، با التزام شيخ طوسى در مقدّمه ، ناسازگار است ، بويژه آن كه توثيق بزرگانى چون : زراره ، يونس بن عبد الرحمان و ... نيز در اين كتاب ديده نمى شود ، حال آن كه شيخ طوسى قطعا از تعديل آنان آگاه بوده است .
آنچه به نظر مى رسد ، اين كه : شيخ طوسى رحمه اللهدر ابتدا كه مقدّمه كتاب را مى نگاشته ، به ذكر تمام آراى رجاليان در مورد جرح و تعديل ، متعهّد شده ؛ ولى در هنگام تأليف خود كتاب ، از تعهّدش عدول كرده است ؛ زيرا مشاهده مى شود كه بسيارى از جرح ها (شش مورد) و تعديل ها (۳۹ مورد) ، در «باب الف» ذكر شده اند .
به عبارت ديگر ، با در نظر گرفتن شمار عنوان هاى «باب الف» (۱۲۵ عدد) و مقايسه آن با مجموع جرح و تعديل هاى كتاب ، مشخّص مى گردد كه جرح و تعديل هاى موجود در «باب الف» ، نسبت بالايى را به خود اختصاص داده اند .
از اين رو ، آنچه منطقى به نظر مى رسد ، اين است كه شيخ طوسى رحمه اللهاز مبناى خود در مقدّمه ، عدول كرده و به ذكر جرح و تعديل ها در مواردى خاص ، اكتفا نموده است .
اينك الفاظ و تعبيراتى كه مرحوم شيخ طوسى در الفهرست به كار گرفته است ، از نظر مى گذرانيم :
۱ . إلاّ ما كان فيه تخليط أو غلوّ .
۲ . إلاّ ما كان فيه من تخليط .
۳ . أحد الأركان الأربعة .
۴ . أحد شيوخنا البصريّين ثقة .
۵ . أصحابنا يقولون : إنّه أوّل من نشر حديث الكوفيّين بقمٍّ .
۶ . أكثر الرواية عن الضعفاء و اعتمد المراسيل .
۷ . أمره فى الثقة و الجلالة و عظم الحفظ ، أشهر من أن يذكر .
۸ . أنّه غال و حديثه يُعرف و يُنكر .
۹ . أوثق أهل زمانه عند أصحاب الحديث و أعبدهم .
۱۰ . ثقة .
۱۱ . ثقة ، بصير بالأخبار و بالرجال، حسن الاعتقاد .
۱۲ . ثقة ، جليل القدر .
۱۳ . ثقة ، جليل القدر، عظيم المنزلة فى أصحابنا .
۱۴ . ثقة ، صادق اللهجة .
۱۵ . ثقة ، صحيح الحديث .
۱۶ . ثقة عارف بالأخبار .
۱۷ . ثقة فى الحديث .
۱۸ . ثقة فى الحديث، سالم الجنبة .
۱۹ . ثقة فى الحديث، صحيح العقيدة .
۲۰ . ثقة فى الحديث، واقفىّ المذهب .
۲۱ . ثقة ، لقى الرضا عليه السلام و كان عظيم المنزلة عنده و روى عنه كتابا .
۲۲ . ثقة ، مرجوع إليه .
۲۳ . ثقة من أصحابنا
۲۴ . ثقة و الزيديّة تدّعيه و ليس منهم .
۲۵ . جليل القدر، ثقة .
۲۶ . جليل القدر، واسع الرواية، ثقة .
۲۷ . جليل القدر، عارف بالرجال، موثوق به .
۲۸ . جليل القدر، عظيم الرئاسة، متكلّم حاذق، زاهد ورع .
۲۹ . جليل القدر، عظيم المنزلة عند الأئمّة عليهم السلام .
۳۰ . جليل القدر، فاضل .
۳۱ . جليل القدر، واسع الأخبار، بصير بالرواية مطّلع عليها .
۳۲ . جليل القدر، واسع الأخبار ، كثير التصانيف، ثقة .
۳۳ . ديّن ، فاضل، صاحب التاريخ فإنّه عامّىّ المذهب .
۳۴ . روى عن الرضا عليه السلام و كان خصّيصا به، كان جليل القدر، عظيم المنزلة، زاهدا
ورعا، ثقةً فى الحديث و فى الرواية .
۳۵ . شيخ أهل اللغة و وجههم .
۳۶ . شيخ، ثقة من أصحابنا، وجه فى بلده .
۳۷ . شيخ قمّ و وجهها و فقيهها، غير مدافع .
۳۸ . شيخ من أصحاب أبى محمّد عليه السلام ، ثقة ، وجيه .
۳۹ . شيخ من أصحابنا، ثقة ، جليل، كثير الحديث و الأُصول .
۴۰ . صحيح الحديث، سليمه .
۴۱ . ضعيف .
۴۲ . ضعيف، استثناه أبو جعفر ابن بابويه من رجال نوادر الحكمة، و قال: لا أروى ما يختصّ بروايته . و قيل: إنّه كان يذهب مذهب الغلاة .
۴۳ . ضعيف الحديث، فاسد المذهب، مجفوّ الرواية، كثير المراسيل .
۴۴ . ضعيف ، و هو عامّىّ المذهب .
۴۵ . عامّىّ المذهب .
۴۶ . عامّىّ المذهب إلاّ أنّ كتابه معتمد .
۴۷ . عامّىّ المذهب ، له كتاب معتمد .
۴۸ . فطحىّ المذهب إلاّ أنّه ثقة .
۴۹ . فى رواياته تخليط .
۵۰ . قد طُعن عليه و ضعّف .
۵۱ . قليل الحديث إلاّ أنّه ثقة، سالم فى ما يرويه .
۵۲ . كان إماميّا مستقيم الطريقة ، و صنّف كتبا كثيرة سديدة .
۵۳ . كانت له عندهم حظوة و قدم .
۵۴ . كان ثقةً فى أصحابنا، فقيها، كثير الحديث، صحيحه .
۵۵ . كان ثقة فى حديثه، حسن التصنيف .
۵۶ . كان ثقة فى حديثه، مسكوناً إلى رواياته .
۵۷ . كان ثقة فى نفسه .
۵۸ . كان ثقة ، كثير الحديث .
۵۹ . كان جليل القدر، يعدّ فى الأركان الأربعة فى عصره .
۶۰ . كان جليلاً، حافظا للأحاديث، بصيرا بالرجال، ناقداً للأخبار، لم يُر فى القمّيّين مثله فى حفظه و كثرة علمه .
۶۱ . كان جيّد التصنيف حسنه، إلاّ أنّه كان يرى القول بالقياس فترك لذلك كتبه و لم يعوّل عليها .
۶۲ . كان حفظةً، عارفا بالرجال من العامّة و الخاصّة .
۶۳ . كان حفظة، كثير العلم، جيّد اللسان .
۶۴ . كان خصّيصاً بأبى محمّد الحسن بن علىّ عليهماالسلام و أبى الحسن قبله، و له معه مسائل و أخبار .
۶۵ . كان شديد العناد فى المذهب .
۶۶ . كان شيخ المتكلّمين من أصحابنا ببغداد و وجههم .
۶۷ . كان شيخ أصحابنا فى عصره و أُستاذهم و ثقتهم .
۶۸ . كان ضعيفا فى حديثه، متّهما فى دينه، و صنّف كتبا جماعة قريبة من السداد .
۶۹ . كان فاضلاً ، أديبا ، عارفا ، فقيها، زاهداً ، ورعاً، كثير المحاسن .
۷۰ . كان فطحيّاً إلاّ أنّه ثقة، و أصله معتمد عليه .
۷۱ . كان فطحيّاً ، له كتاب كبير جيّد معتمد .
۷۲ . كان فطحيّا غير أنّه ثقة فى الحديث .
۷۳ . كان فقيها متكلّما .
۷۴ . كان فقيها ، جليلاً، ثقة .
۷۵ . كان قارئا ، فقيها ، لغويّا ، بندارا .
۷۶ . كان متكلّما حاذقا، حاضر الجواب .
۷۷ . كان مختلط الأمر فى الحديث ، يُعرف منه و يُنكر .
۷۸ . كان من أصحابنا الثقات .
۷۹ . كان من أصحابنا، ثقةً فى حديثه، مسكوناً إلى روايته .
۸۰ . كان من أوثق الناس عند الخاصّة و العامّة، و أنسكهم نسكاً و أورعهم و أعبدهم .
۸۱ . كان من ثقات أصحابنا الكوفيّين و فقهائهم .
۸۲ . كان من خاصّة أمير المؤمنين عليه السلام .
۸۳ . كان من خواصّ سيّدنا و مولانا موسى بن جعفر عليهماالسلام .
۸۴ . كان واعظا فقيها .
۸۵ . كان واقفيّا شديد العناد فى مذهبه ، صعبَ العصبيّة على من خالفه من الإماميّة .
۸۶ . كان وجهاً بقمّ، و حديثه ليس بذاك النقىّ .
۸۷ . كان وجه أصحابنا بالبصرة فقهاً و كلاماً و أدباً و شعراً .
۸۸ . كبير القدر و كان من خواصّ أبى محمّد عليه السلام ، و رأى صاحب الزمان عليه السلام و هو شيخ القمّيّين و وافدهم .
۸۹ . كثير الرواية، ثقة .
۹۰ . كثير الرواية، حسن الحفظ، غير أنّه ضعّفه جماعة من أصحابنا .
۹۱ . كثير العلم، واسع الأخبار، جيّد التصانيف، غير معاند، و كان قريب الأمر إلى أصحابنا الإماميّة القائلين بالإثنى عشر .
۹۲ . لم يكن بذلك الثقة فى الحديث، و يتّهم بالغلوّ .
۹۳ . له ثلاثون كتاباً مثل كتب الحسين بن سعيد ، مستوفاة حسنة .
۹۴ . له كتاب مصنَّف معمول عليه .
۹۵ . له كتب كثيرة جيّدة معتمدة .
۹۶ . له منزلة عظيمة عند أبى الحسن موسى عليه السلام ، عظيم المكان فى الطائفة .
۹۷ . متكلّم ، فقيه، جليل القدر .
۹۸ . متكلّم، له كتب فى الإمامة و كان عارفاً بالأخبار .
۹۹ . متوحّد فى علوم كثيرة، مجمع على فضله ، مقدّم فى علوم .
۱۰۰ . معتمد عليه .
۱۰۱ . من جِلّة المتكلّمين من أهل نيسابور، و كان رئيسا مقدَّما .
۱۰۲ . من جِلّة أصحاب أمير المؤمنين علىّ عليه السلام .
۱۰۳ . من جِلّة متكلّمى الإماميّة، انتهت رئاسة الإماميّة فى وقته إليه فى العلم، و كان مقدّما فى صناعة الكلام، و كان فقيهاً متقدّماً فيه، حسن الخاطر، دقيق الفطنة، حاضر الجواب .
۱۰۴ . من كبار المتكلّمين، له تصانيف كثيرة، و كان يذهب إلى الوعيد .
۱۰۵ . من متكلّمى الإماميّة و حذّاقهم .
۱۰۶ . واسع الرواية، ثقة فى روايته، غير أنّه حُكى عنه مذاهب فاسدة فى الأُصول مثل القول بالرؤية و غيرها .
۱۰۷ . واقفىّ المذهب إلاّ أنّه جيّد التصانيف، نقىّ الفقه، حسن الانتقاء .
۱۰۸ . وجه أصحابنا المكّيّين، كان ثقة فى ما يرويه .
۱۰۹ . وجه من وجوه أصحابنا، كثير الحديث .
۱۱۰ . و فى حديثه مناكير .
۱۱۱ . و كان مرجئا .
۱۱۲ . و كان من المتكلّمين، و كان عالماً بالأخبار، و فقيهاً إلاّ أنّه متّهم بالغلوّ .