شش . طرق و اَسناد
شيخ طوسى رحمه الله در نگارش الفهرست ، بر اساس ضوابط فهرست نگارى ، ضمن معرّفى مؤلّفان كتب و تأليفات آنان ، اسناد خود را به مؤلّفان و مؤلّفاتشان ذكر كرده است و حتّى گاه ، اَسناد و طرق متعدّدى را به كتاب هاى مؤلّفان آورده است .
فايده مهمّ اين طرق و اَسناد ، اثبات انتساب تأليفات به مؤلّفانشان و نيز امكان تعويض اَسناد شيخ طوسى در مواردى با شيوه خاص است . بحث تفصيلى از شيوه استفاده از اين مبانى را در فصل آينده تشريح خواهيم كرد .
از سوى ديگر ، بايد توجّه داشت كه شيخ طوسى كوشيده است تا تمامى كتب شيعه اى را كه خود در اختيار داشته ، يا به آنها اجازه داشته و يا از طريق فهرست هاى ديگران با آنها آشنا شده بوده، ذكر نمايد . از اين رو ، وى در مواردى ، در شرح حال برخى از مؤلّفان ، تنها از كتاب آنان نام برده و نيز در مواردى ، اَسناد و طرق كتب مصادر خودش را به مؤلّفان ، بدون آن كه سند خود را به آن مصادر ، متّصل نمايد ، ذكر كرده است .
اينك ، فهرست اين گونه موارد را در دو دسته ارائه مى نماييم :
دسته اوّل. مواردى كه شيخ طوسى رحمه الله شرح حال برخى از مؤلّفان كتب را آورده ؛ ليكن سندى به كتب آنها ارائه نكرده است. فهرست اين موارد ، بدين ترتيب است :
۱ . شرح حال احمد بن ابراهيم بن اسماعيل نديم كتاب . ۱
۲ . شرح حال احمد بن اسماعيل بن سَمَكه . ۲
۳ . شرح حال احمد بن حسن خزّاز . ۳
۴ . شرح حال احمد بن داوود بن سعيد ، ابويحيى جرجانى . ۴
۵ . شرح حال احمد بن شعيب . ۵
۶ . شرح حال احمد بن عبد العزيز جوهرى . ۶
۷ . شرح حال احمد بن عبد اللّه بن مهران . ۷
۸ . شرح حال احمد بن فارس بن زكريّا . ۸
۹ . شرح حال احمد بن هلال عَبَرتايى . ۹
۱۰ . شرح حال اسماعيل بن على نوبختى . ۱۰
۱۱ . شرح حال اسماعيل بن محمّد قنبره . ۱۱
۱۲ . شرح حال بُندار بن محمّد . ۱۲
۱۳ . شرح حال ثابت ضَرير . ۱۳
۱۴ . شرح حال حسن بن عيسى معروف به ابن ابى عقيل ۱۴ . ۱۵
۱۵ . شرح حال حسن بن موسى نوبختى . ۱۶
۱۶ . شرح حال حسين بن حَمْدان . ۱۷
۱۷ . شرح حال حسين بن شادويه . ۱۸
۱۸ . شرح حال خالد بن عبد اللّه بن سدير ۱۹ . ۲۰
۱۹ . شرح حال داوود بن ابى زيد . ۲۱
۲۰ . شرح حال داوود بن كوره . ۲۲
۲۱ . شرح حال ربيع بن ابى مُدرك . ۲۳
۲۲ . شرح حال زيد زرّاد ۲۴ . ۲۵
۲۳ . شرح حال سلامة بن محمّد . ۲۶
۲۴ . شرح حال صالح بن ابى الأسود . ۲۷
۲۵ . شرح حال طاهر ، غلام ابى حُبَيش . ۲۸
۲۶ . شرح حال عبد العزيز بن اسحاق . ۲۹
۲۷ . شرح حال عبد العزيز بن يحيى جلودى . ۳۰
۲۸ . شرح حال عبد اللّه بن احمد بن عامر . ۳۱
۲۹ . شرح حال على بن احمد كوفى . ۳۲
۳۰ . شرح حال على بن اسماعيل بن ميثم تمّار . ۳۳
۳۱ . شرح حال على بن عبّاس مقانعى . ۳۴
۳۲ . شرح حال ليث مرادى، ابو بصير . ۳۵
۳۳ . شرح حال محمّد بن اَصبغ . ۳۶
۳۴ . شرح حال محمّد بن بَحر . ۳۷
۳۵ . شرح حال محمّد بن بشير حَمْدونى . ۳۸
۳۶ . شرح حال محمّد بن خليل ، معروف به سَكّاك . ۳۹
۳۷ . شرح حال محمّد بن قِبّه رازى . ۴۰
۳۸ . شرح حال محمّد بن النعمان ، مؤمن طاق . ۴۱
۳۹ . شرح حال ابن ابى هراسه . ۴۲
۴۰ . شرح حال ابن عَبْدَك . ۴۳
۴۱ . شرح حال ابن مُمْلَك . ۴۴
۴۲ . شرح حال ابن وَضّاح . ۴۵
۴۳ . شرح حال ابو الحسن مدائنى . ۴۶
۴۴ . شرح حال ابو الحسن ميمونى . ۴۷
۴۵ . شرح حال ابو طالب رازى . ۴۸
دسته دوم. مواردى كه شيخ طوسى رحمه اللهطريق به كتاب را ذكر كرده ؛ ليكن سند خودش را به صاحب كتاب ، متّصل نكرده است . اين موارد به همراه تعبيرات شيخ طوسى در طرق به كتب ، عبارت اند از :
۱ . الحسين بن زياد ، له كتاب الرضاع ، رواه عنه وليد بن حمّاد . ۴۹
۲ . الحسين بن زيد ، له كتاب ، رواه عنه حميد عن إبراهيم بن سليمان . ۵۰
۳ . حميد بن الربيع ، له كتاب البحث و التمييز ، رواه أحمد بن محمّد بن عمر . ۵۱
۴ . زيد النرسى ، له كتاب ، رواه عنه ابن أبى عمير . ۵۲
۵ . السِّرىّ بن عاصم ، له كتاب الديباج ، رواه أبو بكر أحمد بن منصور . ۵۳
۶ . عبد الرحمان بن أبى هاشم ، له كتاب ، رواه عنه القاسم بن محمّد الجعفىّ و ابن أبى حمزة . ۵۴
۷ . عبد اللّه بن محمّد البلوى ، له كتب ، ذكره ابن النديم . ۵۵
۸ . عبد اللّه بن محمّد بن قيس ، له كتاب ، رواه عنه عُبّاد بن يعقوب . ۵۶
۹ . على بن إبراهيم بن يعلى ، له كتاب ، ذكره ابن النديم . ۵۷
۱۰ . عمر بن أبى زياد الأبزارىّ ، له كتاب ، ذكره ابن النديم . ۵۸
۱۱ . عمير اليمانىّ ، له كتاب ، رواه عبيس بن هشام . ۵۹
۱۲ . عيسى بن المستفاد ، له كتاب ، رواه عنه عبيد اللّه بن عبد اللّه بن الدهقان . ۶۰
۱۳ . مثنّى بن الوليد الحنّاط ، له كتاب ، رواه عنه الحسن بن علىّ الخزّاز . ۶۱
۱۴ . محمّد بن الحسن العطّار ، له كتاب ، ذكره ابن النديم . ۶۲
۱۵ . محمّد بن عبد اللّه الحضرمىّ، له كتاب الصلاة، رواه علىّ بن عبد الرحمان البكائىّ. ۶۳
۱۶ . المظفّر بن محمّد الخراسانىّ ، كان شيخنا أبو عبد اللّه قرأ عليه فأخذ عنه . ۶۴
۱۷ . المعافى بن عمران ، له كتاب ، رواه محمّد بن عبد اللّه بن عمّار . ۶۵
۱۸ . يحيى بن الحجّاج ، له كتاب ، رواه محمّد بن سليمان . ۶۶
۱۹ . يحيى العلوىّ ، أبو محمّد النيسابورىّ المتكلّم ، له كتب ، لقيت جماعة ممّن لقوه وقرؤوا عليه . ۶۷
۲۰ . يحيى بن القاسم أبو بصير ، له كتاب مناسك الحجّ ، رواه علىّ بن حمزة و الحسين بن أبى العلاء . ۶۸
۲۱ . أبو بكر بن شيبة ، له كتاب الصلاة و كتاب الفرائض ، رواهما ابن حصين ۶۹ . ۷۰
۲۲ . أبو الحسين بن معمّر الكوفىّ ، له كتب ، منها كتاب قرب الإسناد ، ذكره ابن النديم . ۷۱
۲۳ . أبو مسلمة و أبو خالد بن عمرو بن خالد الواسطىّ ، لهما كتاب ، ذكرهما ابن النديم . ۷۲
۲۴ . أبو عبد اللّه الحسنىّ ، له كتب ، ذكره محمّد بن إسحاق النديم . ۷۳
۲۵ . أبو منصور الصرّام ، قرأ الشيخ المصنّف كتبه على أبى حازم النيسابورىّ . ۷۴
۲۶ . أبو هارون المكفوف ، له كتب ، رواه عنه عُبَيس بن هشام . ۷۵
۲۷ . المسعودىّ ، له كتاب ، رواه موسى بن حسّان . ۷۶
1. الفهرست ، ص ۶۶ (ش ۸۳) .
2. الفهرست ، ص ۷۳ (ش ۹۳) .
3. الفهرست ، ص ۸۲ (ش ۱۰۵) .
4. الفهرست ، ص ۷۹ (ش ۱۰۰) .
5. الفهرست ، ص ۸۵ (ش ۱۱۱) .
6. الفهرست ، ص ۸۴ (ش ۱۱۰) .
7. الفهرست ، ص ۶۳ (ش ۷۹) .
8. الفهرست ، ص ۸۴ (ش ۱۰۹) .
9. الفهرست ، ص ۸۳ (ش ۱۰۷) .
10. الفهرست ، ص ۳۱ (ش ۳۶) .
11. الفهرست ، ص ۳۷ (ش ۴۸) .
12. الفهرست ، ص ۱۰۱ (ش ۱۳۶) .
13. الفهرست ، ص ۱۰۶ (ش ۱۳۹) .
14. ظاهراً طريق به او اين گونه است : مفيد عن جعفر بن محمّد بن قولويه . وى براى ابن قولويه اجازه اى نگاشته و روايت تمامى كتاب هايش را به او اجازه داده است .
15. الفهرست ، ص ۱۳۸ (ش ۲۰۳) .
16. الفهرست ، ص ۱۲۱ (ش ۱۶۱) .
17. الفهرست ، ص ۱۴۶ (ش ۲۲۰) .
18. الفهرست ، ص ۱۴۵ (ش ۲۱۷) . وفيه الحسين بن ماذويه الصفار .
19. در اين مورد ، محتمل است كه شيخ طوسى كتابش را موضوع (ساختگى) مى دانسته و از اين رو ، طريقى براى آن ذكر نكرده است .
20. الفهرست ، ص ۱۷۴ (ش ۲۶۹) .
21. الفهرست ، ص ۱۸۳ (ش ۲۸۳) .
22. الفهرست ، ص ۱۸۳ (ش ۲۸۲) .
23. الفهرست ، ص ۱۹۴ (ش ۲۹۲) .
24. محتمل است كه شيخ طوسى رحمه اللهكتاب او را موضوع (ساختگى) مى دانسته و از اين رو ، طريق به كتاب او را ذكر نكرده است .
25. الفهرست ، ص ۲۰۱ (ش ۳۰۰) .
26. الفهرست ، ص ۲۳۱ (ش ۳۴۷) .
27. الفهرست ، ص ۲۴۵ (ش ۳۶۱) .
28. الفهرست ، ص ۲۵۵ (ش ۳۷۱) .
29. الفهرست ، ص ۳۴۱ (ش ۵۳۷) .
30. الفهرست ، ص ۳۴۰ (ش ۵۳۶) .
31. الفهرست ، ص ۲۹۶ (ش ۴۴۴) .
32. الفهرست ، ص ۲۷۱ (ش ۳۹۰) .
33. الفهرست ، ص ۲۶۳ (ش ۳۷۴) .
34. الفهرست ، ص ۲۸۸ (ش ۴۳۱) .
35. الفهرست ، ص ۳۸۲ (ش ۵۸۷) .
36. الفهرست ، ص ۴۳۶ (ش ۶۹۴) .
37. الفهرست ، ص ۳۹۰ (ش ۵۹۹) .
38. الفهرست ، ص ۴۳۶ (ش ۶۹۲) .
39. الفهرست ، ص ۳۸۹ (ش ۵۹۶) .
40. الفهرست ، ص ۳۸۹ (ش ۵۹۷) .
41. الفهرست ، ص ۳۸۸ (ش ۵۹۵) .
42. الفهرست ، ص ۵۴۷ (ش ۹۰۵) .
43. الفهرست ، ص ۵۴۸ (ش ۹۰۹) .
44. الفهرست ، ص ۵۴۷ (ش ۹۰۸) .
45. الفهرست ، ص ۵۴۷ (ش ۹۰۶) .
46. الفهرست ، ص ۵۴۵ (ش ۹۰۰) .
47. الفهرست ، ص ۵۲۰ (ش ۸۲۶) .
48. الفهرست ، ص ۵۳۰ (ش ۸۵۵) .
49. الفهرست ، ص ۱۴۶ (ش ۲۱۹) .
50. الفهرست ، ص ۱۴۸ (ش ۲۲۷) .
51. الفهرست ، ص ۱۵۴ (ش ۲۳۷) .
52. الفهرست ، ص ۲۰۲ (ش ۲۹۹) .
53. الفهرست ، ص ۲۳۱ (ش ۳۴۸) .
54. الفهرست ، ص ۳۱۲ (ش ۴۷۸) .
55. الفهرست ، ص ۲۹۶ (ش ۴۴۵) .
56. الفهرست ، ص ۳۰۴ (ش ۴۶۶) .
57. الفهرست ، ص ۲۸۴ (ش ۴۲۴) .
58. الفهرست ، ص ۳۳۰ (ش ۵۱۶) .
59. الفهرست ، ص ۳۳۰ (ش ۵۱۷) .
60. الفهرست ، ص ۳۳۲ (ش ۵۲۱) .
61. الفهرست ، ص ۴۶۸ (ش ۷۴۸) .
62. الفهرست ، ص ۴۲۲ (ش ۶۵۲) .
63. الفهرست ، ص ۴۲۵ (ش ۶۶۰) .
64. الفهرست ، ص ۴۷۳ (ش ۷۶۰) .
65. الفهرست ، ص ۴۷۳ (ش ۷۶۱) .
66. الفهرست ، ص ۵۰۳ (ش ۷۹۷) .
67. الفهرست ، ص ۵۰۷ (ش ۸۰۶) .
68. الفهرست ، ص ۵۰۴ (ش ۷۹۸) .
69. شيخ طوسى رحمه اللهدر شرح حال ابو بكر بن ابى شيبه (الفهرست ، ص ۵۲۵ ، ش ۸۳۹) با سند ، از احمد بن ميثم ، كتاب وى را نقل كرده است . ظاهراً اين عنوان با عنوان فوق متّحد است .
70. الفهرست ، ص ۵۱۹ (ش ۸۲۴) .
71. الفهرست ، ص ۵۳۶ (ش ۸۷۳) .
72. الفهرست ، ص ۵۳۶ (ش ۸۷۱ و ۸۷۲) .
73. الفهرست ، ص ۵۳۶ (ش ۸۷۴) .
74. الفهرست ، ص ۵۳۷ (ش ۸۷۶) .
75. الفهرست ، ص ۵۱۹ (ش ۸۲۳) .
76. الفهرست ، ص ۵۴۶ (ش ۹۰۴) .