چون ز دستت زخم بر مظلوم رُستآن درختى گشت از او زقّوم رُست
اين سخن‏هاى چو مار و كژدُمتمار و كژدم مى‏شود ، گيرد دُمت .
بر اين اساس ، مى‏توان گفت كه بى ترديد ، بخشى از كيفرهاى اخروى، تكوينى و نتيجه كردار زشت انسان و يا تجسّم آن‏اند . از اين رو ، طرح شبهه تناسبِ جرم و جزا در مورد كيفرهاى اخروى ، همانند كيفرهاى تكوينى دنيوى ، بى‏معناست ؛
امّا بايد ديد آيا همه كيفرهاى اخروى ، تكوينى‏اند، يا ممكن است بخشى از آنها قراردادى باشند ، كه به نظر مى‏رسد دليل قاطعى براى نفى كيفرهاى قراردادى در آخرت ، وجود ندارد . حكمت اين نوع كيفر (كيفر قراردادى) ، آثار تربيتى آن در دنياست ؛ زيرا اعتقاد به وجود مجازات شديد اخروى در مقابل كارهاى ناشايست و پاداش بهشت جاويد در برابر كارهاى شايسته يا حتّى احتمال مجازات و پاداش اخروى ، انسان را به نيكوكارى و دادورزى در دنيا ، وادار مى‏نمايد . در روايتى آمده است كه :
خَلَقَ اللّه‏ُ تَعالى جَهَنَّمَ مِن فَضلِ رَحمَتِهِ سَوطا يَسوقُ اللّه‏ُ بِهِ عِبادَهُ إلى الجَنَّةِ . ^۱
خداى بزرگ ، دوزخ را از فزونىِ رحمت خويش ، به سان تازيانه‏اى آفريد كه با آن ، بندگانش را به سوى بهشت براند .
گفتنى است كه با توجّه به عدل الهى در كيفر مجرمان ، تناسب جرم و جزا (مجازات) در موضوع كيفرهاى قراردادى اخروى ، همانند كيفرهاى تكوينى ، نه تنها منع عقلى ندارد ، بلكه قطعى و غير قابل ترديد است .
نكته بسيار مهم و قابل توجّه درباره تناسب معصيت الهى و كيفرهاى اخروى ،
اين است كه از منظر عقل ، نافرمانى كسى كه نعمت‏هايش به انسان ، نامتناهى است ، بى‏نهايت قبيح است و نافرمان از او (گنهكار) ، مستحقّ سخت‏ترين كيفرهاست ، چنان كه از امام زين العابدين عليه ‏السلام نقل شده كه خطاب به خداوند متعال ، عرضه مى‏دارد :
يا إلهى! لَو بَكَيتُ إلَيكَ حَتّى تَسقُطَ أشفارُ عَينَىَّ ، وَ انتَحَبتُ حَتّى يَنقَطِعَ صَوتى و قُمتُ لَكَ حَتّى تَنتَشِرَ قَدَماىَ و رَكَعتُ لَكَ حَتّى يَنخَلِعَ صُلبى و سَجَدتُ لَكَ حَتّى تَتَفَقَّأَ حَدَقَتاىَ ، و أَكَلتُ تُرابَ الأَرضِ طولَ عُمُرى و شَرِبتُ ماءَ الرَّمادِ آخِرَ دَهرى ، و ذَكَرتُكَ في خِلالِ ذلِكَ حَتّى يَكِلَّ لِسانى ، ثُمَّ لَم أرفَع طَرفى إلى آفاقِ السَّماءِ استِحياءً مِنكَ مَا استَوجَبتُ بِذلِكَ مَحوَ سَيّئَةٍ واحِدَةٍ مِن سَيِّئاتى و إن كُنتَ تَغفِرُ لى حينَ أستَوجِبُ مَغفِرَتَكَ ، و تَعفو عنّى حين أستِحَقُّ عَفوَكَ فَإنَّ ذلِكَ غَيرُ واجِبٍ لى بِاستِحقاقٍ وَ لا أنَا أهلٌ لَهُ بِاستيجابٍ ، إذ كانَ جَزائى مِنكَ في أوّلِ ما عَصَيتُكَ النّارَ ، فَإن تُعَذِّبنى فَأنتَ غَيرُ ظالِمٍ لى. ^۲
خداوندا! اگر به درگاهت ، چندان بنالم كه پلك‏هاى چشمانم بيفتند و چندان زار بزنم كه صدايم بريده شود و چندان در برابرت بِايستم كه پاهايم ورم كنند و چندان برايت ركوع كنم كه استخوان پشتم از هم بگسلد و چندان برايت سجده كنم كه تخم چشمانم از كاسه در ايد و در همه عمر ، خاك زمين بخورم و تا پايان زندگى‏ام آب تيره بنوشم و در اين ميان چندان به ياد تو گويا باشم كه زبانم از كار بيفتد و آن گاه از شرم تو ، گوشه چشمم را به اطراف آسمان نيندازم ، با اين همه ، سزاوار آن نيستم كه گناهى از گناهان من ، پاك شود . حال اگر مستوجب آمرزش تو شوم و تو مرا بيامرزى ، و مستحقّ بخشش تو شوم و تو مرا ببخشايى ، اين آمرزش و بخشايش ، به سبب استحقاق من و سزاوار بودن من نيست ؛ زيرا كيفرم از همان آغاز نافرمانى‏ام، آتش [دوزخ] بود . پس اگر عذابم كنى ، به من ستم نكرده‏اى.

«اصْلَوْهَا فَاصْبِرُواْ أَوْ لَا تَصْبِرُواْ سَوَآءٌ عَلَيْكُمْ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ. ^۱
در آن (آتش) وارد شويد . صبر كنيد يا نكنيد ، براى شما يكسان است ؛ چرا كه تنها به اعمالتان جزا داده مى‏شويد» .
و برخى آيات ، تصريح مى‏كنند كه دوزخيان به چيزى جز عمل ، جزا داده نمى‏شوند :
«وَ مَا تُجْزَوْنَ إِلَا مَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ . ^۲
و جز به آنچه انجام مى‏داديد ، كيفر نمى‏شويد» .
در حديثى نيز آمده كه جبرئيل به پيامبر خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله عرض كرد :
يا مُحَمَّدُ! عِشْ ما شِئتَ فَإنَّكَ مَيِّتٌ ، و أحبِبْ مَن أحبَبتَ فإنَّكَ مُفارِقُهُ ، وَ اعمَلْ ما شِئتَ فإنَّكَ مُلاقيهِ . ^۳
اى محمّد! هر چه مى‏خواهى ، زندگى كن، سرانجام مى‏ميرى. هر كس را مى‏خواهى دوست بدار، سرانجام از او جدا مى‏شوى. و هر كارى كه مى‏خواهى بكن ؛ امّا بدان كه آن را ديدار خواهى كرد.

ه ـ همراهى هميشگى عمل

از قيس بن عاصم ، يكى از اصحاب پيامبر خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ، روايت شده كه مى‏گويد : روزى با گروهى از بنى تميم به حضور آن حضرت رسيديم ، من عرض كردم : اى پيامبر خدا ! ما را نصيحتى كن كه از آن بهره‏مند گرديم ؛ چرا كه ما گروهى هستيم كه در صحرا در گردش هستيم .
پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله در پاسخ من ضمن مطالبى فرمود :
إنَّهُ لا بُدَّ لَكَ يا قَيسُ مِن قَرينٍ يُدفَنُ مَعَكَ وهُوَ حَىٌّ ، و تُدفَنُ مَعَهُ و أنتَ مَيِّتٌ ، فإن كانَ كَريما أكرَمَكَ ، و إن كانَ لَئيما أسلَمَكَ ، ثُمَّ لا يُحشَرُ إلّا مَعَكَ ، و لا تُبعَثُ إلّا مَعَهُ ، و لا تُسأَلُ إلّا عَنهُ ، و لا تَجعَلْهُ إلّا صالِحا ، فإنَّهُ إن صَلُحَ أنِستَ بِه ، و إن فَسَدَ لا تَستَوحِشُ إلّا مِنهُ ، و هُوَ فِعلُكَ . ^۴
اى قيس! ناچار تو را همدمى است كه با تو دفن مى‏شود و او زنده است و تو با او دفن مى‏شوى ، در حالى كه تو مرده‏اى. اگر كريم و بزرگوار باشد ، تو را گرامى مى‏دارد و اگر پست و فرومايه باشد، تو را به زانو درمى‏آورد . سپس آن همدم جز با تو محشور نمى‏شود و تو جز با آن برانگيخته نمى‏شوى و جز در باره او از تو بازخواست نمى‏شود . پس آن را جز شايسته و صالح قرار مده؛ زيرا اگر خوب باشد، با وى انس مى‏گيرى و اگر بد باشد، جز از او وحشت نمى‏كنى. آن همدم، كردار توست.
از امام على عليه ‏السلام نيز روايت شده كه فرمود :
أعمالُ العِبادِ فى عاجِلِهم ، نُصبُ أعيُنِهِم فى آجالِهِم . ^۵
كردار بندگان در دنياى آنان ، پيش ديده‏هاشان در آخرت ايشان است .
اين گونه آيات و احاديث را كه به روشنى بر تجسّم اعمال دلالت دارند ، مى‏توان چنين تفسير كرد كه در قيامت ، كارهاى نيك ، زيبا مجسّم مى‏شوند و نيكوكاران در كنار ساير نعمت‏هاى بهشت ، از همراهى آنها نيز بهره‏مند مى‏گردند .
شمارى از محقّقان نيز بر اين باورند كه اين آيات و احاديث ، نشان مى‏دهند كه رابطه تكوينى عمل و جزا ، رابطه وحدت ظاهر و باطن است و بهشت ، تجسّم كارهاى نيك و دوزخ ، تجسّم كارهاى زشت است و در جهان آخرت ، اعمال انسان‏ها به صورت بهشت و دوزخ به آنها باز گردانده مى‏شوند ، چنان كه در حديثى ، از پيامبر خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله آمده است :
إنَّما هِىَ أعمالُكُم تُرَدُّ إلَيكُم . ^۶
جز اين نيست كه آنها (نعمت‏ها و عذاب‏هاى قيامت) كردار شماست كه به سوى شما باز مى‏گردد .
بنا بر اين باور ، جزاى آخرت ، در واقع ، عين كردار دنياست و چيزى جدا از عمل نيست :
متّهم كن نفس خود را اى فتى!متّهم كم كن جزاى عدل را
توبه كن مردانه سر آور به رهكه فمن يعمل بمثقالٍ يره
فعل تو كه زايد از جان و تنتهمچو فرزندت ، بگيرد دامنت
اين جهان ، كوه است و فعل ما نداسوى ما آيد نداها را صدا
زانچه مى‏بافى همه روزه ، بپوشزانچه مى‏كارى همه روزه ، بنوش
گر ز خارى خسته‏اى ، خود كِشته‏اىور حرير و قَزدَرى ، ^۷ خود رشته‏اى