دو . رابطه ظاهر و باطن يا تجسّم اعمال

با تأمّل در شمارى از آيات و احاديث مى‏توان گفت كه رابطه تكوينى عمل و جزاى اخروى ، بيش از رابطه علّت و معلول است .
قرآن كريم و احاديث اسلامى ، تعبيرهاى دقيق و لطيفى در مورد پاداش و كيفر اخروى دارند كه از آنها استفاده مى‏شود كه بهشت و دوزخ ، تجسّم كارهاى نيك و بد انسان در دنيا هستند :

الف ـ پيش فرستادن و پس گرفتن عمل

قرآن با قاطعيت تمام ، عمل نيك و بد انسان را پيش‏فرستاده خود او براى زندگى پس از مرگ ، مى‏داند :
ط «يَـأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ اتَّقُواْ اللَّهَ وَلْتَنظُرْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ لِغَدٍ. ^۱
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد ! از خدا پروا كنيد ، و هر كس بايد بنگرد تا براى فردايش چه چيز از پيش فرستاده است» .
اين آيه نشان مى‏دهد كه انسان در جهان آخرت عينا كارهايى را كه پيش فرستاده ، تحويل مى‏گيرد ، چنان كه در آيه ديگر مى‏خوانيم :
«وَاتَّقُواْ يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَّا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْـلَمُونَ . ^۲
و از روزى بترسيد كه در آن روز ، شما را به سوى خدا باز مى‏گردانند . سپس به هر كس ، آنچه انجام داده ، به طور كامل باز پس داده مى‏شود و به آنها ستم نخواهد شد» .

كَما لا يُجتَنى مِنَ الشَّوكِ العِنَبُ كَذلكَ لا يَنزِلُ الفُجّارُ مَنازِلَ الأبرارِ ، و هُما طَريقانِ ، فَأيَّهُما أخَذتُم أدرَكتُم إلَيهِ . ^۱
همان گونه كه از بوته خار، انگور چيده نمى‏شود، بدكاران نيز در منازل نيكوكاران ، فرود نمى‏آيند. دو راه‏اند. هر كدام را در پيش گيريد ، به همان مى‏رسيد.
و نيز از امام على عليه ‏السلام روايت شده است كه :
ثَمَرَةُ العَمَلِ الصّالِحِ كَأَصلِهِ . ^۲
ميوه كار نيك، همانند ريشه آن است.
ثَمَرَةُ العَمَلِ السَّيِّئِ كَأَصلِهِ . ^۳
ميوه كار بد، همانند ريشه آن است.
بر پايه اين گونه احاديث ، هر كار نيك يا بد انسان ، همانند درختى است كه ميوه آن ، پس از مرگ و در عالم آخرت ظاهر مى‏شود . بهشت ، ميوه خوبى‏ها ، و دوزخ ، ميوه بدى‏هاست . بنا بر اين، باغ دلگشاى بهشت و زندان مخوف دوزخ ، حاصل عمل خود انسان است ، نه چيز ديگر ، و همان طور كه حاصل درخت تيغ و حنظل ، تيغ و حنظل است ، نه ميوه انگور ، محصول كفر و كارهاى زشت نيز زندان دوزخ است ، نه باغ بهشت :
«مَن كَفَرَ فَعَلَيْهِ كُفْرُهُ وَ مَنْ عَمِلَ صَــلِحًا فَلِأَنفُسِهِمْ يَمْهَدُونَ. ^۴هر كه كفر ورزد ، كفرش به زيان اوست و كسانى كه كار شايسته كنند، [فرجام نيك را] به سود خودشان آماده مى‏كنند» .
بر اين اساس ، كيفرهاى تكوينى اخروى ، همانند كيفرهاى تكوينى دنيوى ، محصول و معلول كارهاى ناشايستند ، با اين تفاوت كه برخى از اعمال ، ميوه‏شان زودرس است و در همين جهان آثار تكوينى آنها ظاهر مى‏گردد ؛ ولى برخى ديگر ، ميوه‏شان پس از مرگ و در عالم آخرت آشكار مى‏شود .