مى دارد و انسان نيز او را دوست دارد و همه جا حاضر و ناظرش مى داند .
نكته ديگر ، اين كه مى توان با يادآورى پاداش حياورزى از سوى خداوند ، اين ويژگى را نيز در مردم برانگيخت و آنان را به نسبت به اين مسئله حسّاس كرد و تشويق نمود . پيشوايان دين در برخى موارد از همين روش استفاده كرده اند . مثلاً رسول خدا خطاب به مردم مى فرمايد كه روز قيامت ، خداوند به گروهى از امّت من بال هايى مى دهد كه با آنها يكسره از قبر به بهشت مى روند و حساب و كتاب و پل صراط را نمى بينند . وقتى فرشتگانْ علّت را جويا مى شوند ، دو خصلت را عامل رسيدنشان به اين مقام ذكر مى كنند :

۰.كُنّا إذا خَلَونا نَستَحيي أن نَعصِيَهُ ونَرضى بِاليَسيرِ مِمّا قَسَمَ لَنا . ^۱

۰.وقتى خلوت مى كرديم ، شرم مى كرديم كه معصيت او را انجام دهيم ، و به روزىِ اندكى كه قسمت ما كرده بود ، راضى بوديم .

و فرشتگان با شنيدن اين جملات مى گويند : اين مقام ، حقّ شماست .
خلاصه اين كه حاضر دانستن خداوند ، خلوت را به حضور تبديل مى كند و از آسيب ها ايمن مى سازد و به همين جهت ، اولياى دين براى بازدارى مردم از گناه ، به مسئله حضور و نظارت خداوند ، توجّه مى دادند . مثلاً وقتى از رسول خدا مى پرسيدند كه آيا در تنهايى مى توانيم كشفِ عورت كنيم ، حضرت پاسخ مى داد :

۰.فَاللّهُ أحَقُّ أن يُستَحيى مِنهُ مِنَ النّاسِ . ^۲

۰.خداوند ، بيش از مردم ، سزاوار است كه از او شرم شود .

روايت شده كه شخصى به حضور امام حسين عليه السلام رسيد و گفت : من مرد گنهكارى هستم و توان مقاومت در برابر معصيت را ندارم . مرا موعظه كن .

خود را هنگامى مى داند كه نيمه هاى شب از خواب برمى خيزد و دايى خود را در حال مناجات مى بيند . او از دايى خود مى خواهد به او نيز نماز شب را ياد دهد و آن مرد خدايى ، فقط اين تكليف معنوى را به وى مى دهد كه چند بار بگو : «يا حاضر يا ناظر» . ^۱
آشنا كردن فرزندان با حضور و نظارت دائم خداوند ، شرم از خدا را در آنان مى پرورانَد و به هنگام نياز بر مى انگيزاند . پس بايد دو مهارت را به آنان آموخت : يكى شناختِ درست خداوند و ديگرى فراخواندن آن شناخت در هنگام خلوت . شناختِ درست خداوند ، تصوير ذهنى مطابق با واقع را شكل مى دهد و فراخوانى آن شناخت ، از راه ذكر و ياد خدا حاصل مى شود و شايد به همين جهت است كه لقمان حكيم به فرزند خود سفارش مى كند كه تا در خلوت هستى ، دعا كن . ^۲ دعا و مناجات و به ياد خدا بودن ، خلوت را به حضور خداوند ، مزيّن مى سازد .
البته اين كار ، مخصوص فرزندان نيست و در مورد بزرگ سالان نيز صدق مى كند . تصوير ذهنى مردم از خداوند بايد اصلاح شود . هم اكنون ، حجم بسيارى از تبليغات دينى را قهر و عذاب الهى و دوزخ تشكيل مى دهد و لذا به نظر مى رسد بيش از هر چيز ، خوف از خدا در ذهن مردم وجود دارد و تصويرى كه از خداوند در ذهن ها نقش بسته ، تصويرى است توأم با خشم و غضب . هر چند قهر و غضب خداوند ، واقعيت دارد ؛ امّا به نظر مى رسد كه نبايد تنها محور تعليمات دينى باشد . افزون بر توجّه بدان ، توجّه اساسى بايد به بهترين و زيباترين محور تكامل ، يعنى حُب و حيا باشد ؛ خدايى كه انسان را دوست