هزينه كردن و به كار بستن معرفت هاى كسب شده است . به همين جهت ، درباره هنگام خلوت ، صحبت از كسب معرفت نشده ؛ بلكه صحبت از ذكر و يادآورى خداوند به ميان آمده است . يادآورى ، يعنى فراخوانى آنچه وجود دارد . امام صادق عليه السلاممى فرمايد :

۰.هر چند من خلوت را خوش نمى دارم ، ولى اگر تنها ماندن ، ناچارى است ، اشكالى ندارد ؛ امّا خدا را بسيار ياد كنيد . ^۱

۰.رسول خدا نيز به ابورزين مى فرمايد :يا أبا رَزينٍ ! إذا خَلَوتَ فَأَكثِر ذِكرَ اللّهِ . ^۲

۰.اى ابو رزين ! هرگاه خلوت كردى ، خدا را بسيار ياد كن .

خداوند به حضرت عيسى عليه السلامسفارش كرده كه وقتى با گناه خلوت كردى ، مرا فراموش نكن ^۳ و هنگام خلوت ، مرا بسيار ياد كن . ^۴ السلاممى فرمايد :

۰.فَلَمّا هَمَّت بِهِ وهَمَّ بِها قالَت : كَما أنتَ ! قالَ : ولِمَ ؟! قالَت : حَتّى اُغَطِّيَ وَجهَ الصَّنَمِ لايَرانا ! فَذَكَرَ اللّهَ عِندَ ذلِكَ وقَد عَلِمَ أنَّ اللّهَ يَراهُ فَفَرَّ مِنها هارِبا . ^۵

۰.وقتى او به يوسف متمايل شد و يوسف به او تمايل پيدا كرد ، زليخا گفت : «همين جا باش !» . يوسف پرسيد : «چرا ؟» . زليخا گفت : «تا صورت بت را بپوشانم كه ما را نبيند !» . در اين هنگام بود كه يوسف ، خدا را ياد كرد و دانست كه خداوند ، او را مى بيند . پس ، از زليخا فرار كرد .

بنا بر اين ، اگر بناست همان طور كه امام كاظم عليه السلام خواسته است ، «از خدا همان گونه حيا كنيم كه از مردم حيا مى كنيم» ، ^۶ نخست بايد بنيان هاى معرفتى آن را درست كرد و سپس ، هنگام نياز به وسيله «ذكر» ، آن را فراخوانى نمود . پيش از آن كه فرزندان و جوانان و نوجوانان به خلوت هاى گناه آلودْ دچار شوند ، بايد تصوير ذهنى آنان را اصلاح كرد و آنان را با خداى حاضر و ناظر ، آشنا ساخت و صفت حيا را در آنان ، پرورش داد .
مى گويند استادى به شاگردان خود گفت : «مرغى را در جايى كه هيچ كس نبيند ، ذبح كنيد و بياوريد» . فردا همه شاگردان با مرغ هاى ذبح شده ، وارد شدند ، جز يك نفر كه با مرغى زنده آمده بود . وقتى استاد ، علّت آن را جويا شد ، او گفت : «هر جا رفتم ، خدا را حاضر و ناظر ديدم» .
آرى ! اين يك تكليف خداشناسى بود كه نتيجه آن ، استاد را در تربيت بهتر دانش آموزان يارى مى داد . مى گويند يكى از اولياى خدا ، سرآغاز سير و سلوك

نظارت خداوند را مقدّمه حيا دانسته است :

۰.وعَلِمتُ أنَّ اللّهَ ـ عَزَّوجَلَّ ـ مُطَّلِعٌ عَلَىَّ فَاستَحيَيتُ . ^۱

۰.دانستم كه خداوند عز و جل بر من آگاه است . پس ، [از وى] شرم كن .

۰.همچنين حضرت على عليه السلاممى فرمايد :شما آبادگران زمين هستيد كه خداوند ، شما را در آن به خلافت رسانده است تا ببيند چگونه رفتار مى كنيد . پس مراقب كارهايى كه خدا مى بيند ، باشيد . ^۲

رسول خدا نيز به ابن مسعود توصيه مى كنند كه گناه را ترك كند ، چه آشكارا باشد و چه پنهانى ، چه كوچك باشد و چه بزرگ ؛ زيرا خداوند متعال ، هر جا كه باشد ، او را مى بيند و همراه اوست . پس ، از آن معصيت ، اجتناب كند . ^۳ خداوند به حضرت عيسى عليه السلامچنين موعظه مى كند كه :

۰.اى عيسى ! هر جا كه هستى ، متوجه من باش . ^۴

همه اينها لزوم تغيير در تصوير ما از خداوند را روشن مى سازد . براى ايمنى خلوت ، بايد از خدا شرم كرد و شرم از خدا ، مشروط به اصلاح تصويرى است كه از خدا وجود دارد . تصويرى كه خداوند را بعيد ، غايب و پرده نشين مى داند ، نمى تواند حيا را برانگيزد ؛ امّا تصويرى كه خداوند را قريب ، شاهد ، حاضر ، ناظر ، همراه و ... مى داند ، مى تواند شرم از خداوند را در پى داشته باشد .
بنا بر اين ، نخست بايد نسبت به اصلاح طرحواره ذهنى خود از خداوند ، اقدام كنيم . زمان اين اقدام نيز پيش از فراهم آمدن موقعيت خلوت است . پيش از نياز بايد اين معرفت را كسب كرد و سپس هنگام خلوت ـ كه هنگامه نياز است ـ بايد آن را فراخوانى كرد . هنگام نياز ، وقت كسب معرفت نيست . آن جا وقت