موجب شده است که اقوال او بر قول شیخ طوسی مقدم شمرده شود.^۱ او کتابهای دیگری هم داشته که به دست ما نرسیده است.^۲

۲۲. شیخ طوسی (م۴۶۰)

ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، شیخ الطائفه، از مشهورترین چهره‌های شیعی است. فقه، حدیث، تفسیر، کلام، رجال و اصول از زمینه‌های تخصص و تألیف او است. او در سال ۳۸۵ در طوس به دنیا آمد و در سال ۴۰۸ به بغداد رفت و در محضر شیخ مفید و سپس سید مرتضی شاگردی كرد.
دوران طولانی زعامت سید مرتضی این فرصت را در اختیار شیخ طوسی قرار داد تا ماندگارترین نوشته‌های خويش را در علوم مختلف عرضه کند. به غیر از فقه ـ که تخصص اصلی شیخ طوسی است و بدان نیز شهرت یافته است‌ ـ نگارشهای دیگری هم دارد. التبیان فی تفسیر القرآن، عدة الأصول (العده فی أصول الفقه) و تلخیص شافی از جمله آثار او است. ماندگارترین آثار او، در زمينه حدیث و علوم پیرامونی آن است. کتاب تهذیب الأحکام و الإستبصار، نمونه‌ای از کارهای حدیثی ـ فقهی ایشان است.
او پس از درگذشت سید مرتضی در سال ۴۳۶ در بغداد، رهبری شیعیان را به عهده گرفت. در سال ۴۴۷، پس از هجوم سلجوقیان و سقوط آل بویه، مدرسه و کتابخانه او مورد هجوم قرار گرفت و ناچار به نجف هجرت کرد و حوزه نجف را بنیان نهاد. در نهایت شیخ طوسی در سال ۴۶۰ هجری در نجف درگذشت و در نزدیکی مرقد امام علی علیه السلام به خاک سپرده شد.^۳

گزارش اجمالی از برخی کتابهای شیخ طوسی

تهذیب الأحکام

شیخ طوسی با هدف جمع‌آوری و حل روایات مختلف، به شرح کتاب المقنعه، نگارش شیخ مفید، پرداخته و احادیث مربوط به هر فرع فقهی را جمع‌آوری کرده

شده است.^۱ درباره این کتاب و مؤلف آن اختلاف جدی وجود دارد. با توجه به اسناد روایات و متن آنها می‌‌توان اطمینان یافت که این کتاب نگارش شیخ مفید و حتی انتخاب او از کتابی دیگر نیست و به اشتباه، به شیخ مفید نسبت داده شده است.^۲

۲۰. سید مرتضی (م ۴۳۶ ﻫ)

علی بن حسین بن موسی مشهور به سید مرتضی و علم الهدی، از چهر‌ه‌های شاخص فقه و معارف در قرن پنجم است. او برادر بزرگ‌ سید رضی، شاگرد شیخ مفید و استاد شیخ طوسی است و در بسیاری از علوم صاحب نظر است. کتاب الذریعة إلی اصول الشریعه که تصنیف او است را می‌توان به عنوان آغازین نگارش اصول فقه و فقه الحدیث شیعی موجود برشمرد.
وجاهت شخصیت او مورد تأیید شیعه و سنی است. سید مرتضی نزدیک به هفتاد کتاب نوشته، که بیشتر آنها در فقه، کلام و ادب بوده است. کتاب حدیث خاصی ندارد ولی در برخی کتابهای خود به برخی زمینه‌های فقه الحدیثی همانند تأویل و نقد حدیث پرداخته است. کتاب أمالی او حاوی نکات نغز و فراوانی در این زمینه‌ها است.^۳

۲۱. نجاشی (م ۴۵۰ ﻫ)

ابوالعباس احمد بن علی نجاشی، از مشهورترین رجال تاریخی شیعه، شاگرد شیخ مفید و احمد بن حسین غضائری است. نگارش مشهور او در فهرست أسماء مصنفی الشیعه، دست‌مایه عالمان رجالی است. نكته‌سنجی و سخت‌گیری او در نقل از اساتید سبب شده است که اساتید بی‌‌واسطه او موثق شمرده شوند. تخصص او در رجال نیز