تاریخی خود به یادگار داشت.^۱ طبرستان سرزمینی بود که به دلیل وجود کوههای بلند و صعب‌العبور و جنگلهای زیاد، محل امنی برای انقلابيون به شمار می‌آمد. گروه زیدیه به رهبری سادات حسنی و زیدی از استعداد طبیعی این سامان سود جسته و به تبلیغ مذهب خود در این سرزمین پرداختند و سرانجام توانستند با رهبری داعی بزرگ، حسن بن زید، حکومت علویان را در این منطقه تشکیل دهند (۲۵۰ ﻫ). هرچند که بعد از سه دهه، در سال ۲۷۸ هجری، با هجوم سامانیان این دولت سقوط کرد، ولی داعی صغیر (ناصر اطروش) توانست دوباره بر این نواحی استیلا یابد (۳۰۱ ﻫ). جانشینان او تا زمان ظهور آل بویه بر بخشهایی از طبرستان حاکمیت داشتند.
علی، حسن و احمد فرزندان بویه ماهی‌گیر در چنین سرزمینی رشد یافتند. ایشان ابتدا در سِمَت فرماندهی دولت محلی مرداویج خدمت می‌کردند^۲ تا اینکه زمینه قدرت یافتن آنها فراهم شد و با گشودن دروازه‌های اصفهان و شیراز پايه‌های دولت خود را پی‌ریزی کردند و سپس با فتح خوزستان و بغداد (۳۳۲ ﻫ) قلمرو خود را گسترش دادند. ورود فاتحانه برادر کوچک‌تر (احمد) به بغداد، دولت آنان را به اوج اقتدار رساند. خلیفه عباسی، المستکفی، نیز با بخشیدن القاب عمادالدوله به علی، رکن‌الدوله به حسن و معزالدوله به احمد، قدرت آنان را به رسمیت شناخت. در این دوران همه امور به اراده و خواست سلطان بویه‌ای اداره می‌شد و خلیفه هیچ اختیاری نداشت و از خلافت جز نامی باقی نمانده بود. ابن‌کثیر در این‌باره می‌نویسد:
خلافت آن‌سان ضعیف شد که خلیفه توانایی صدور هیچ فرمانی را نداشت و نمی‌توانست وزیری را تعیین یا برکنار نماید، تمامی امور حکومت در اختیار معزالدوله بود. آل بویه، بنی‌عباس را غاصب می‌دانستند و از این رو، حتی زمانی معزالدوله تصمیم گرفت كه اساس خلافت عباسی را براندازد و به جای آنان فردی از علویان را به خلافت منصوب كند، ولی به خاطر برخی ملاحظات سیاسی از اين كار خودداری ورزید^۳.

بزرگ از گوشه ‌و‌ کنار سرزمینهای اسلامی سر برآوردند که برخی از آنها توانستند به قدرتهای بزرگی تبدیل شوند. دولت آل بویه در ایران، دولت فاطمیان در شمال آفریقا و دولت حمدانیان در شمال عراق و سوریه، نمونه‌ای از این دولتهای قدرتمند هستند. آل بویه با گسترش قلمرو خود از مرکز ایران به سمت غرب بر خوزستان و بغداد نیز استیلا یافتند و قدرت سیاسی را از خلیفه ستاندند. آنان با در اختیار گرفتن بیت‌المال و پرداخت حقوق به خلیفه او را تحقیر کردند^۱ و عزل و نصب وزیران و مدیران اجرایی را خود به عهده گرفتند. این سه دولت مقتدر و برخی دولتهای کوچک دیگر، گرایش شیعی یا نزدیک به شیعه داشتند و در ترویج معارف شیعی کوشا بودند. البته مقصود از شیعه در اينجا تمامی فرقه‌های منتسب به این مذهب، اعم از زیدیه و اسماعیلیه، است. در چنین فضایی عالمان شیعی برای ترویج و گسترش معارف و عقاید خود نه تنها با مانعی رو به رو نبودند، بلکه بعضی از آنان از کمک و پشتیبانی حکومت نیز برخوردار بودند و بدین ترتيب امکان تبلیغ معارف شیعی در چنین دورانی بیش از پیش فراهم شد. آشنایی اجمالی با برخی از دولتهای محلی یادشده می‌تواند در تحلیل صحیح و بازیابی دلایل اجتماعی و سیاسی گسترش حدیث در این دوران کمک شايانی نمايد. لذا در ادامه بحث ابتدا با هر يک از اين دولتها آشنا می‌شويم. لازم به ذکر است كه در اين گزارش، گستره تأثيرگذاری به ترتيب تاريخی مقدم شده است.

آل‌بویه (۴۴۸ ـ ۳۳۴)^۲

حکمرانان آل بویه در سرزمینی چشم به دنیا گشودند که حوزه نفوذ تفکر شیعه به شمار می‌آمد و پیشینه چند دهه حکومت سادات زیدی‌مذهب را در حافظه