تحولات اجتماعی
تحولات اجتماعی در این دوران سریع‌تر از زمانهای پیشین بود. گرایش اجتهادی زمینه را برای ایجاد رابطه ویژه مجتهد و مقلد آماده می‌ساخت. این ارتباط گونه‌ای از نظام اجتماعی خاص را در كنار نظام سیاسی حاكم پدید می‌آورد كه ویژگیهایی منحصر به فرد داشت. این ارتباط در سالهای پسین سبب پدید آمدن تحركات اجتماعی، معرفتی و حتی آغازگر انقلاب اسلامی شد. برخی از مظاهر تمدن غرب نیز به تحولات سرزمینهای اسلامی سرعت بخشید و بدان یاری رساند. افزون بر گسترش این ارتباط، پدیدار شدن چاپارخانه، تلگراف و چاپ سنگی نیز سه عامل تأثیرگذار در این زمینه بود.
دو عامل اول، ارتباط بین عالمان و مردم و همچنین ارتباط بین عالمان دینیِ سرزمینهای دور را فراهم ساخت. این ارتباط علاوه بر انتقال اطلاعات لازم، موجب پدید آمدن مرجعیت واحد، مثلاً در زمان شیخ انصاری، شد. مرجعیت اعلم و قدرت تأثیرگذاری او بر حوادث سیاسی ـ اجتماعی در زمان میرزای شیرازی، بروز یافت. در جریان تحریم تنباكو همه از این قدرت نهفته، كه تازه آشكار شده بود، اطلاع یافتند.
در زمینه مباحث حدیثی و معرفتی نیز، انتشار كتاب با استفاده از صنعت چاپ سنگی از اهمیتی افزون برخوردار است. بسیاری از كتابها و مصادر معرفتی و حدیثی، به وسیله این صنعت، در میان توده مردم منتشر شد و تأثیرگذاری متون حدیثی را گسترش داد. علم و معرفت فراوانی كه در سالیان دراز در نسخه‌های خطی دست‌نویس جمع‌آوری شده بود، در این سده در اختیار مردم و دانشمندان دیگر قرار گرفت. بسیاری از آثار حدیثی كهن و نو، در دوران قاجاریه به چاپ رسید و در نسخه‌های فراوان تكثیر شد.
چاپ بحار الأنوار به همت مرحوم حاج محمدحسن كمپانی، امین دارالضرب
(م ۱۳۱۴ ﻫ) از نمونه‌های پرافتخار در نشر حدیث شیعی است. او با صرف اموال فراوان و با بهره‌گیری از اساتید علمی و خوش‌نویسان دوران خویش، این كتاب عظیم را به چاپ رسانید و نام خود را جاودانه كرد. شمار كتابهایی كه در این دوران با استفاده از چاپ سنگی منتشر شده‌اند، بسیار فراوان است.
