الأخبار ۱ است كه شرحى حاشيه وار است بر عبارت هاى مشكل كتاب عيون أخبار الرضا عليه السلام از شيخ صدوق . مؤلّف در مقدّمه تصريح نموده كه اين شرح را پس از شرح كتاب التوحيد نوشته و در سال ۱۱۰۶ ق به پايان رسانده است.
مؤلّف الذريعة از شروح نگاشته شده در اين دوره ، ۲۵ شرح بر الصحيفة السجاديّة ، بيست شرح بر الكافى (اعم از اصول ، فروع ، روضه) و شرح هايى كه با نام مستقل آمده اند ، نظير: مرآة العقول علاّمه مجلسى ، پنج شرح بر كتاب من لا يحضره الفقيه ، دوازده شرح بر تهذيب الأحكام ، شش شرح بر الاستبصار و ۲۴ شرح پراكنده را نام مى برد. به تعدادى از اين شرح ها در متن اشاره شد . ۲
1.الذريعة ، ج ۱۸ ، ص ۲۶۳؛ فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آية اللّه مرعشى ، ج ۱ ، ص ۲۴۵ .
2.در اين جا به برخى از شارحان ديگر كتب حديثى اشاره مى شود .
شارحان الكافى :
۱. امين اسماعيل خاتون آبادى (اصول) ، ۲. محمّد بن على بلاغى نجفى (م ۱۰۰۰ ق) (اصول) ، ۳. محمّد امين استرآبادى (م ۱۰۳۶ ق) ، ۴. شرحى منسوب به رفيع الدين نايينى ؛ معروف به ميرزا رفيعا ، استاد علاّمه مجلسى (م ۱۰۸۱) (اصول) ، ۶. محمّد معصوم بن امير فصيح (م ۱۰۹۱ ق) (اصول) ، ۷. على بن محمّد بن حسن بن زين الدين شهيد (م ۱۱۰۳ ق) (اصول) ، ۸ . محمّد صالح بن احمد مازندرانى (م ۱۰۸۱ يا ۱۰۸۶ ق) (اصول و روضه و بعضى فروع) ، ۹. حسين بن ابى جعفر محمّد حسين موسوى كركى (م ۱۰۰۱ ق) (روضه) ، ۱۰ .محمّد صالح بن احمد مازندرانى (م ۱۰۸۱ ق) (روضه) ، ۱۱. محمّد بن حسين بن قارياغدى (فراغت ۱۰۹۸ ق) (روضه) ، ۱۲. نعمة اللّه جزائرى (م ۱۱۱۲ ق) (روضه). (الذريعة ، ج ۱۳ ، ص ۹۵ ـ ۹۸ و ۲۹۶ ـ ۲۹۷ و ج ۱۴ ، ص ۲۷ ـ ۲۸).
شارحان كتاب من لا يحضره الفقيه :
۱. محمّد بن حسين بن عبدالصمد شيخ بهايى (م ۱۰۳۱ ق) ، ۲. محمّد بن حسن بن زين الدين (م ۱۰۳۰ ق ، به نام معاهد التنبيه ، ۳. محمّد صالح بن احمد مازندرانى (م ۱۰۸۱ ق) (الذريعة ، ج ۱۴ ، ص ۹۴).
شارحان تهذيب الأحكام:
۱. ملاّ محمّد تقى مجلسى (م ۱۰۷۰ ق) به نام إحيا الأحاديث ، ۲. محمّد طاهر بن محمّد حسين شيرازى ، از مشايخ علاّمه مجلسى و شيخ حرّ عاملى (م ۱۰۹۸ ق) به نام حجة الاسلام. ۳. عبداللطيف بن على بن احمد بن ابى جامع عاملى ، شاگرد شيخ بهايى. ۴. محمّد امين بن محمّد شريف استرآبادى (م ۱۰۳۶ ق) ، ۵ . ملاّ عبداللّه بن محمّد تقى مجلسى (م ۱۰۸۴ ق) ، ۶. محمّد بن حسن شيروانى (م ۱۰۹۹ ق).
شارحان الاستبصار:
۱. محمّد امين استرآبادى (م ۱۰۳۶ ق) ، ۲. ميرمحمّد باقر حسينى استرآبادى ، معروف به ميرداماد (م ۱۰۴۱ ق) ، ۳. عبدالرشيد بن نورالدين شوشترى (م ۱۰۷۸ ق) (الذريعة ، ج ۱۳ ، ص ۸۳ ـ ۸۷).
شارحان الصحيفه السجّادية:
۱ . مؤلف ناشناخته به فارسى (كتابت ۱۰۵۰ ق) ، ۲. على بن حسن زوارى (م ۹۴۷ ق) ، ۳. محمّد باقر مجلسى (بر موارد مشكل و به زبان فارسى) (م ۱۱۱۱ ق) ، ۴. على بن شيخ زين العابدين بن محمّد ، معروف به شيخ على صغير (فراغت ۱۰۹۷ ق) ، ۴. مير محمّد باقر حسينى استرآبادى ، ميرداماد (م ۱۰۴۱ ق) ، ۶ . على بن ابى جعفر محمّد بن جمال الدين ابى منصور بن زين الدين (م ۱۱۰۴ ق) ، ۷. ملاّ محمّد تقى مجلسى (م ۱۰۷۰ ق) ، ۸ . فخرالدين بن محمّد على طريحى (م ۱۰۸۵ ق) به نام النكت اللطيفة ، ۹. حسين بن حسن بن ابى جعفر محمّد موسوى كركى (م ۱۰۰۱ ق) ، ۱۰. ميرزا قاشى ، كه محدّث جزائرى (م ۱۱۱۲ ق) از آن در شرح صحيفهاش (التحفة الرضوية) استفاده كرده است. ۱۱. عزالدين حسين بن عبدالصمد حارثى (م ۹۸۴ ق) ، ۱۲. خليل بن غازى قزوينى (م ۱۰۸۹ ق) ۱۳. محمّد جمال الدين ابى منصور حسن بن شهيد ثانى (م ۱۰۳۰ ق) ، ۱۴. محمّد سليم رازى (شرح دعاى رؤيت هلال) ، ۱۵. محمّد بن حسين بن عبدالصمد ، معروف به شيخ بهايى (م ۱۰۳۱ ق) ، ۱۶. محمّد صالح بن محمد باقر روغنى قزوينى (تأليف ۱۰۷۳ ق) به فارسى ، ۱۷. رفيع الدين محمّد بن حيدر نايينى ، معروف به ميرزا رفيعا (م ۱۰۸۱ ق) ، كه شرح ديگرى نيز از او به زبان عربى موجود است. ۱۸. قطب الدين محمّد بن شيخ على شريف لاهيجى (م ۱۰۹۰ يا ۱۰۹۵) ، ۱۹. عبدالباقى خطّاط تبريزى (م ۱۰۲۶ ق) ، ۲۰. ملاّ محسن فيض كاشانى (م ۱۰۹۱ ق) ، ۲۱. عبدالغفار رشتى ، از علماى عصر شاه عبّاس اوّل ، ۲۲. سيد نعمة اللّه جزائرى (م ۱۱۱۲ ق) به نام نورالأنوار ، ۱۴. نورالدين بن حسن على بن عبدالعال كركى (م ۹۴۰ ق) ، ۲۵. آقا حسين خوانسارى (م ۱۰۹۹ ق) .
شرح هاى پراكنده :
ـ شرح الاحاديث المستصعبة ، از ملاّ صالح مازندرانى ، داماد محمّد تقى مجلسى (الذريعة ، ج ۱۳ ، ص ۶۵) .
ـ شرح الأربعين حديثا ، از محمّد زمان محدّث سمنانى (م ۱۰۲۴ ق) (همان جا).
ـ شرح بعض الأخبار ، از جمعى از معاصران علاّمه مجلسى (فراغت ۱۱۰۹ ق) (همان ، ص ۱۲۶).
ـ شرح ترتيب التهذيب ، از سيّد هاشم بحرانى (م ۱۱۰۷ ق) (همان ، ص ۱۴۴).
ـ شرح حديث خضر ، از علاّمه محمّد باقر مجلسى (م ۱۱۱۱ ق) (كتاب شناسى علاّمه مجلسى ، ص ۲۲۵؛ فهرست نسخ خطّى كتاب خانه آية اللّه مرعشى ، ج ۱ ، ص ۲۱۵).
ـ شرح الأحاديث الغامضة المخالفة للمشهور المفيدة للعلم بأوائل الشهور ، به زبان فارسى ، از علاّمه مجلسى (الذريعة ، ج ۱۳ ، ص ۶۵) .
ـ شرح أربعه عشر حديثا ، به زبان فارسى ، از علاّمه مجلسى (همان ، ص ۶۹).
ـ شرح حديث ستة أشياء ليس للعباد فيها صنع ، به زبان فارسى ، از علاّمه مجلسى (همان ، ص ۱۹۹).
ـ شرح حديث طول آدم و حوّا ، از علاّمه مجلسى (همان ، ص ۲۰۱).
ـ شرح الوعد والوعيد (الجنة والنار) ، به زبان فارسى ، از علاّمه مجلسى (همان ، ص ۲۰۹).
ـ شرح حديث جامع المقال ، از فخرالدين طريحى (م ۱۰۸۵ ق) (همان ، ۱۷۲).
ـ شرح حديث جنود مجنّده ، از ملاّ محسن فيض كاشانى (همان ، ص ۱۸۷).
ـ شرح حديث «إن اللّه لا يجمع أمّتى على ضلالة» ، از محمّد مشهور به شاه قاضى (فراغت ۱۰۳۱ ق) (همان ، ص ۱۸۹).
ـ شرح حديث «برّوالدين» ، از محمّد باقر بن محمّد مؤمن سبزوارى (م ۱۰۹۰ ق) (همان ، ص ۱۹۰)
ـ شرح حديث تمثّل أميرالمؤمنين عليه السلام بسورة التوحيد ، از ميرداماد (م ۱۰۴۱ ق) (همان ، ص ۱۹۴).
ـ شرح حديث «حبب إلىّ من دنياكم ثلاث» ، از حسين بن عبدالصمد حارثى (م ۹۸۴ ق) (همان ، ص ۱۹۵).
ـ شرح «حديث الحقيقة» ، از عبدالرزاق بن على بن حسين لاهيجى (م ۱۰۵۱ ق) (همان ، ص ۱۹۶).
ـ شرح حديث «رأس الجالوت و مناظرة مع الإمام الرضا عليه السلام » ، از محمّد ، مشهور به شريف قمى (م ۱۰۹۹ ق) (همان ، ص ۱۹۹).
ـ شرح حديث «ستة أشياء ليس للعباد فيها صنع» ، از محمّد بن حسن شيروانى (م ۱۰۹۹ ق) (همان ، ص ۱۹۹ ـ ۲۰۰)
ـ شرح حديث «فضل العالم الذى ينتفع بعلمه» ، از ملاّ صدراى شيرازى (م ۱۰۵۰ ق) (همان ، ص ۲۰۵).
ـ شرح حديث «ما من أمر يختلف فيه إثنان إلاّ و له أصل فى كتاب اللّه ولكن لا تبلغه عقول الرجال» از ملاّ صدرا (همان ، ص ۲۰۶).
ـ شرح حديث «كلمة أعمى» ، از محمّد بن حسن شيروانى (م ۱۰۹۹ ق) (همان ، ص ۱۹۹ ـ ۲۰۹).
ـ شرح دراية الحديث ، موسوم به الوجيزه ، از شيخ بهايى (م ۱۰۳۱ ق) (همان ، ص ۲۳۴).
ـ شرح «تفصيل وسائل الشيعة» ، از يوسف بن محمّد بحرانى حويزى ، معاصر شيخ حرّ عاملى (أمل الآمل ، ج ۲ ، ص ۳۵۰).
