۳ . إيضاح الاشتباه فى أسماء الرواة ^۱

اين كتاب ، نوشته علاّمه حلّى (م ۷۲۶ ق) است كه آن را پس از خلاصة الأقوال نگاشته و در ذى قعده ۷۰۷ ، نگارش آن را به پايان برده است . موضوع كتاب ، ضبط نام راويان و نام پدران و نسب ايشان است .
شكل كار ، بدين گونه است كه نويسنده ، حروف و حركات هريك از واژگان دشوار موجود در نام راويان را بيان مى كند . مثلاً ذيل على بن مهزيار مى نويسد :
بفتح الميم و إسكان الهاء و كسر الزاء و بعدها ياء منقطعة تحتها نقطتين والراء أخيراً. ^۲
از آن جا كه علاّمه در تنظيم كتاب (مانند خلاصة) فقط حروف اوّل اسامى راويان را لحاظ كرده و مثلاً نام اسماعيل را قبل از احمد و اسماعيل بن محمّد را قبل از اسماعيل بن على آورده است ، برخى از دانشوران با تنظيم حروف دوم و سوم ، ترتيب دقيق ترى از آن به دست داده اند . از جمله ، سيّد ابوالقاسم جعفر كبير فرزند حسين بن قاسم خوانسارى (جدّ صاحب روضات) (م ۱۱۵۸ ق) ، بدون دخل و تصرّف ، آن را مرتّب كرد و تتميم الإفصاح فى ترتيب الإيضاح نام نهاد . ^۳ نيز علم الهدى محمّد بن محسن فيض كاشانى با افزودن مطالبى ديگر ، نضد الايضاح را پرداخت (۲۲ رمضان ۱۰۷۳) . اين كتاب به سال ۱۲۷۱ ق ، در حاشيه الفهرست شيخ طوسى با تصحيح اسپرنگر در كلكته و به سال ۱۳۵۱ ش ، توسّط دكتر محمود راميار ، همراه با مقدّمه و فهارس ، تجديد چاپ شده است . ^۴

باشد ، در قِسم اوّل ، و هرگاه آهنگ جرح فرد داشته يا در ترجيح مدح يا قدح توقّف كرده باشد ، در قِسم دوم مى آورد . ^۱
۲ . علاّمه حلّى ، افراد مختلفٌ فيه را در هر دو قسم ، ذكر نمى كند ؛ بلكه هرگاه مدح فرد را ترجيح دهد ، در بخش نخست و اگر ذم را ترجيح دهد يا توقّف كند ، در قِسم دوم مى آورد .
۳ . علاّمه ، آنچه را كه از كتاب هاى رجال الكشّى يا رجال النجاشى ، يا الرجال يا الفهرست شيخ طوسى يا رجال ابن الغضائرى برگرفته ، مستند خود را ذكر نمى كند و عين عبارات منقول را مى آورد و هرگاه مطالبى از منابع ديگر (مانند : الغيبةى طوسى يا الرجال ابن عقده يا عقيقى) نقل مى كند ، مستند خود را ذكر مى كند . همچنين ، در صورت اختلاف ديدگاه هاى نويسندگان منابع پنجگانه ، مستند خود را نام مى برد . از اين نكته ، آشكار است كه هرگاه نويسنده ، مطلبى را بگويد و مستند آن را ذكر نكند ، دانسته مى شود كه در كتاب هاى پنجگانه ياد شده ، آمده است ، هرچند در نسخ ما موجود نباشد .
۴ . اهتمام علاّمه حلّى به بيان مدح و قدح راويان است . از اين رو ، به اين نكته كه راوى از اصحاب كدام امام يا امامان بوده ، نمى پردازد .
۵ . علاّمه در قِسم اوّل ، فقط ممدوحان را مى آورد و برخلاف ابن داوود ، مهملان را ذكر نمى كند . مفهوم اين سخن آن است كه ايشان به روايات افراد مهمل ، عمل نمى كند .
خلاصة الأقوال ، با تحقيق سيّد صادق بحرالعلوم ، توسّط المطبعة الحيدرية ى نجف منتشر شده و توسّط منشورات الرضى قم ، تجديد چاپ شده است . نشر تحقيقى ديگر آن به همّت جواد قيّومى به همّت مؤسسه نشر الفقاهه ، به سال ۱۴۱۷ ق ، انجام پذيرفته است .