حقيقى و مشاهده حسّى معصومان عليهم السلام ، نگاشته شده كه در ضمن بحث ، به مسائلى مانند : معراج جسمانى و برترى امامان بر پيامبران و فرشتگان و مناقب و مقامات آنان نيز پرداخته است .
حلّى ، در ابتداى كتاب ، سخن شيخ مفيد در أوائل المقالات ، در باب مجازى بودن رؤيت معصومان عليهم السلام توسّط محتضر را آورده و سپس ، به نقد ديدگاه وى پرداخته است . نويسنده ، در اوايل كتاب ، پس از طرح دشوارى فهم احاديث اهل بيت عليهم السلام ، بر ضرورت تسليم و پذيرش احاديث ، و نيز بر ناروايى تأويل احاديثى كه عقل ، آنها را در نمى يابد ، تأكيد ورزيده است .
به اعتقاد وى ، با توجّه به اين كه احاديث دشوار ، ممكن است متضمّن اسرار علوم آل محمّد عليهم السلام باشد ، بايسته است كه به خود معصومان ، ردّ و ارجاع و از آنان ، سؤال شود . ^۱
نويسنده المحتضر ، در اغلب موارد ، به مصادر حديثى خود ، تصريح كرده است . از جمله مصادر وى ، الكافى (المحتضر ، ص ۱۰ ، ۵۷ و ۹۰) ، كتاب هاى شيخ صدوق (ص ۵ ، ۶ ، ۳۱ ، ۳۵ ، ۳۷ ، ۴۱ ، ۶۸ ، ۶۹ ، ۷۶ ، ۹۰ و ۱۳۴) ، تهذيب الأحكام (ص ۳۴) ، أمالى الطوسى (ص ۶ ، ۲۹ ، ۸۲ ، ۹۳) ، المصباح طوسى (ص ۱۱) ، بصائر الدرجات (ص ۵ ، ۸ ، ۹ ، ۱۳ و ۵۶) ، الاحتجاج (ص۱۱) ، التفسير المنسوب إلى الإمام العسكرى عليه السلام (ص۹۲) ـ كه روايت تفسير را از محمّد بن بابويه ، با اسناد خود از امام دانسته است ـ ، كشف الغمّة (ص ۲۹) ، خطب أميرالمؤمنين عليه السلام ، از عبد العزيز بن يحيى جلودى (ص۸۷) ، كتاب القائم عليه السلام ، از فضل بن شاذان (ص ۴ ، ۵ و ۸۹) ، المزار ، از محمّد بن عليل حائرى (ص۸۹) ، كتاب حسن بن كبش حسينى (ص ۱۵) ، تفسير الثعلبى (ص۱۰۲) و مسند ابن حنبل (ص ۱۰۲) قابل ذكر است . محقّق تهرانى ، از وجود نسخه اى از المحتضر در

قال النبى صلى الله عليه و آله : الهوى إله معبود. ^۱
كان النبى يقول دائماً بين جماعة أصحابه: ما سبقكم أبو بكر بصوم و لا بصلاة، لكن بشى ء وقر فى صدره : حبّ الرياسة التى رغب فيها وعمل عليها وصار اليها. ^۲
گفتنى است در اين كتاب ، روايت جمع و تدوين قرآن توسّط اميرمؤمنان پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله آمده است . ^۳
نكته ديگر آن كه از نظر مؤلّف ، سلمان فارسى از آغاز دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله همراه ايشان بوده است . استدلال وى به اين آيه است كه :
يَقُولُونَ إِنَّمَا يُعَلِّمُهُو بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِى يُلْحِدُونَ إِلَيْهِ أَعْجَمِىٌّ وَهَـذَا لِسَانٌ عَرَبِىٌّ مُّبِينٌ ^۴ . ^۵
كتاب الكشكول ، با مقدّمه سيّد عبد الرزاق موسوى مقرم ، از روى نسخه خطّى اى كه در پنجم شوّال سال ۱۱۰۶ به دست ركن الدين بن محمود نگاشته شده ، توسّط المطبعة الحيدرية ى نجف به سال ۱۳۷۲ ق ، منتشر شده و توسّط منشورات الرضى قم ، تجديد طبع شده است .

۵ . المحتضر ^۶

اين كتاب ، نگاشته حسن بن سليمان حلّى (زنده در ۸۰۲ ق) است كه در نقد ديدگاه شيخ مفيد درباره چگونگى رؤيت معصومان توسّط شخص محتضر و اثبات رؤيت