ایفا كند. از مهم‌ترین اساتید وی در این سفر، عمر بن عبد العزیز كشّی بوده است. با توجّه به عدم خروج كشّی از خراسان، به نظر می‌رسد كه ابن قولویه به خراسان رفته باشد. نقل كتب روایی كشّی (رجال الكشّی)،^۱ حسین بن اشكیب مروزی،^۲ جعفر بن احمد بن ایّوب سمرقندی^۳ و نصر بن صباح بلخی،^۴ دستاورد این سفر است. همچنین وی شاگرد جعفر، فرزند عیّاشی^۵ نیز بوده است.

از آنچه گذشت، به خوبی می‌توان دریافت كه روزگاری نه چندان دور، آفتاب حدیث شیعه در بسیاری از مناطق ماوراء النهر درخشان می‌تابید و شهرهای گوناگون آن دیار، از این درخشش بر خود می‌بالیدند. هر چند این تلألؤها چندان پایدار نبودند، امّا فروغِ آن همواره و تا به امروز، پایدار ماند؛ چه این که این خطّة ارزشمند، نزدیك به چند قرن، محدّثان و راویانی را در خود جای داد و راهِ احادیث بسیاری را به آن گشود و كتاب‌هایی را مدوّن ساخت كه تا امروز نیز بركاتِ تلاش محدّثان ماوراء النهری همچنان زیبندة حدیث شیعه است. بی‌تردید اگر اصرار محدّثان شیعی آن دیار نبود، بخشی از آثار فخیمی چون كتاب من لا یحضره الفقیه، خلق نمی‌شدند و روایات عیّاشی‌ها و كشّی‌ها و ابن اشكیب‌ها ماندگار نمی‌گشتند.

آنچه در این نوشتار ارائه شد، دورنمایی از سرنوشت حدیث شیعه در ماوراء النهر تا پایان سدة پنجم هجری بود. به خوبی نمایان شد كه ماوراء النهر در سدة سوم و چهارم، تمام شاخصه‌های یك حوزة حدیثی را داشته است. حضور حداقل نود و هفت راوی در این دو قرن در شهرهای مختلف این دیار از سویی و تألیفاتی افزون بر چهارصد اثر در سدة چهارم، برپاییِ ده‌ها جلسة سماع و قرائت

ـ ابو جعفر محمّد بن علی قمی، معروف به شیخ صدوق، مدّتی از عمر خود را در ماوراء النهر و خراسان گذرانده است. حضور‌‌ پُر‌‌بركت صدوق در این منطقه و سكونت موقّتی وی (حدود چهار سال) منجر به تألیف كتاب من لا یحضره الفقیه گردید. شاید سفرهای متعدّد وی به خراسان و سكونت‌های كوتاه و بلند او سبب شده كه رجالیان، او را سرشناس طائفه امامیه در خراسان بدانند.^۱

شیخ صدوق در سفر سوم خود به خراسان، پس از زیارت امام رضا علیه السلام در روز سه‌شنبه هفدهم شعبان سال ۳۶۸ ق، پس از املای احادیث جلسة نود و چهارم كتاب امالی، شهر مشهد را به قصد سفر به دیار ماوراء النهر ترك كرد. صدوق به بلخ و سه شهر اصلی ماوراء النهر (ایلاق، سمرقند و فرغانه) رفت. احتمالاً شیخ پس از طی مسافت طولانی و گذر از شهرهای مرو‌رود و فاریاب، به بلخ رفته و پس از حضور در این شهر و دست كم استفاده از هفت استاد حدیث، از رود ‌‌پُر‌‌تلاطم و بزرگ جیحون (آمویه) گذشته و به سرزمین سر‌سبز ماوراء النهر وارد شده است. سمرقند، نزدیك‌ترین شهر بزرگ در این مناطق به بلخ است و شیخ باید نخست به سمرقند رفته باشد و پس از آن به ایلاق و آن گاه به فرغانه (دورترین منطقه در ماوراء النهر).

ـ ابو مفضل محمّد بن علی شیبانی، یكی از افراد مهم در انتقال میراث مكتوب و غیر مكتوب حدیث امامیه از ماوراء النهر به بغداد بوده است. شیبانی با نقل روایات راویان بخارا^۲ و همچنین كسب اجازة روایت كتاب‌های محمّد بن مسعود عیّاشی از فرزندش جعفر،^۳ توانست تُراث حدیث شیعه را از خاور به بغداد به ارمغان آورد.

ـ جعفر بن محمّد بن قولویه قمی نیز با سفر به خراسان و ماوراء النهر توانست به عنوان حلقة ارتباطی حوزة حدیث ماوراء النهر و مدرسة بغداد، نقش