همچنان بسط یافتند، پرشمار شدند و معانی تازه‌‌ای پیدا کردند.

بررسی مقایسه‌‌ای درباره هرمنوتیک طبری (تفسیر بالمأثور)، ابن سینا (د. ۱۰۳۷م) (تفسیر فلسفی) و ابن عربی (د. ۱۲۴۰م) (تفسیر عرفانی) نشان داده است که حتی روش‌‌های بسیار متباعدی که این سه شخص ارائه کرده‌‌اند،‌‌ چیزی نیستند جز جلوه‌‌گری‌‌هایی از همان سنت کلی [[هرمنوتیک اسلامی]].^۱ بااین‌‌حال، این سه نفر از این جهت که سه دیدگاه هرمنوتیکی تأثیرگذارتر در اسلام سُنّی را به نمایش می‌‌گذارند، بسیار آموزنده‌‌اند. ازاین‌‌رو عجیب نیست که شبیه این مفسران را در سنت شیعی هم می‌‌توان دید.

هرمنوتیک سنت تفسیری شیعه

هرمنوتیک شیعی با خط سیر و هویت متمایز خود به‌‌عنوان یک «سنّت کِهتر» در بسترِ، و در گفت‌‌وگو با، سنت تفسیریِ بزرگ‌‌تری شکل گرفت که مفسران سنّی مانند طبری، زمخشری (د. ۵۳۸/۱۱۴۴)، فخرالدین رازی (د. ۶۰۰/۱۲۰۴) و ابن‌‌کثیر (د. ۷۷۴/۱۳۷۳) آن را نمایندگی می‌‌کردند. خودِ شیوه‌‌های تفسیرگری در سنت تفسیری شیعی نیز، غالباً بسته به پیشامدهای سیاسی  اجتماعیِ حادث برای این گروه، بسیار متنوع‌‌اند. همچنین مهم است که به یاد داشته باشیم تشیّع در وهله نخست، ناظر به چند سنت کاملاً متمایز (زیدی، اسماعیلی، دوازده‌‌امامی) است. بحث ذیل منحصر به هرمنوتیکِ تفسیر در سنت دوازده‌‌امامی است.

از نظر شیعیان، خداوند نه فقط قرآن ( تنزیل)، بلکه تأویل و تفسیر آن را نیز بر محمد[[ص]] وحی کرد. این دانش در سلسله امامانی که جانشین او شدند، به همراه دیگر نشانه‌‌های پرشمارِ ولایتشان، از امامی به امام دیگر انتقال یافت. گرچه امامان هرگز، همانند محمد[[ص]]، دریافت‌‌کننده الهام‌‌های پیامبرانه (وحي) دانسته نشده‌‌اند، بااین‌‌حال اعتقاد بر این است که به آنان علم داده می‌‌شده و با فرشتگان در ارتباط (مُحَدَّث) بوده‌‌اند. این بدین معنی است که، در سرتاسر دوره بین وفات پیامبر تا آغاز غیبت کبرای دوازدهمین امام (۹۴۱م)، نوعی هرمنوتیک مبتنی بر ولایت^۲ وجود داشته است؛ یعنی هدایت بی‌‌خطا، که شامل تفسیرگریِ صحیح قرآن هم می‌‌شد، به واسطه امامت در دسترسِ اجتماع بود. بدین

اصول و مقولات هرمنوتیکیِ دیگری نیز در همان اوایل شکل گرفتند و تأثیراتی ماندگار داشتند. مناقشات درباره تفسیر غالباً گِرد دو نوع رویکرد کلی می‌‌چرخید: ۱. تفسیر بِالمأثور؛ ۲. و تفسیر بالرأی. رویکرد نخست به تفسیرگری‌‌های مبتنی بر حَدیث اشاره دارد، و رویکرد دوم به تفسیرگری‌‌هایی اشاره دارد که بر نظر شخصی تکیه دارند و از پیکره‌‌متونِ حدیثی و سنت پیشین مستقل‌‌اند. می‌‌توان این دو قطب را گرایش‌‌های اصلی در سنت‌‌های تفسیری سُنّی و شیعی لحاظ کرد. در اسلام سُنّی، مظهر و یادآورِ تفسیر بالمأثور، کتاب جامع البیان عن تأویل آي القرآن (قاهره، ۱۹۸۱)، اثر ابو جعفر طبری (د. ۳۱۰/۹۲۳) است. در این اثر، یکی از اصول مهم هرمنوتیکی این است که فقط یک مسلمان درستکارِ صادقِ مؤمن ممکن است حرف باارزشی برای گفتن درباره معنای قرآن داشته باشد؛ ازاین‌‌رو علم الرجال یک دانش هرمنوتیکیِ متمم است. البته توجه به این نکته مهم است که خودِ این مفسر برای بیان نظرش در ترجیح یک حدیث تفسیری بر احادیث دیگر غالباً به ادله گوناگونی، که در بسیاری از موارد نحوی هستند، اشاره می‌‌کند. توجه به نوع واژه‌‌پردازیِ به کار رفته در عنوان این اولین اثر تفسیری مهم نیز آموزنده است. با اینکه نهایتاً تأویل معادل تفسیرگریِ (خطرناکِ) رازوار و اسرارآمیز [[باطنی/عرفانی]] منظور شد و تفسیر از جهاتی معادل تفسیرگریِ «درست‌‌پندارانه»، اما شکل‌‌گیریِ این تمایز [[بین دو واژه تأویل و تفسیر]] علتی بیش از ملاحظاتِ واژه‌‌شناسانه صِرف داشت.

در اوایل سنت تفسیری، نسبت دادن چهار ساحت معنا به هر آیه یا کلمه از قرآن رایج شد: ظاهر، باطن، حَدّ، و مَطلَع. بر این اساس، در اثری تفسیری که به امام ششم، جعفر صادق[[ع]]، نسبت داده می‌‌شود، و مفسران صوفی (سُنّی) اولیه ـ یعنی تُستَری (د. ۲۸۳/۸۹۶) و سُلَمی (د. ۴۱۲/۱۰۲۱) ــ از آن استفاده کرده‌‌اند، این مقولاتْ مبیّن چهار معنا برای کُراسه [[=قرآن]] بودند. دیگر تقسیم‌‌بندی‌‌ها، با مبنا قراردادن حدیث نبوی^۱، عبارت‌‌اند از: «هفت خوانش» ( أحْرُف) و دوگانه هرمنوتیکیِ معیار و بنیادینِ ظاهر/باطن.^۲ در سرتاسر تاریخ طولانی، پیوسته و پرحرکتِ هرمنوتیکِ قرآنی در عالم اسلام، این مجموعه واژگان