245
تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی

در مورد جایگاه حسن[[ع]]، از آثار فرقه‌نگاری اسلامی به‌وضوح برمی‌آید که غالب شیعیان او را وارث بر حق علی[[ع]] می‌دانند که پس از او این سمَت به حسین[[ع]] منتقل می‌شود.۱ در اصل تفرقه [[میان شیعیان]] بعد از وفات حسین[[ع]] آغاز شده است. به‌هرروی در روایت سنبل‌ها هم مشکل این نیست که حسن[[ع]] امام هست یا خیر، بلکه مشکل این است که او جزء سنبل‌ها نیامده است. از این می‌توانیم، دست‌کم در نگاه اول، استنتاج کنیم که تمایزی میان دو نوع امام وجود داشته است: در یک طرف حسن[[ع]] به عنوان «امام مفترض الطاعة»، و در سوی دیگر سایر امامان؛ یا دست‌کم تمایزی میان حسین[[ع]] و حسن[[ع]] دیده می‌شود. اما مشکل اینجاست که این راه‌حل با گرایش عمده در اغلب روایات امامی در تضاد است که بر یکسانی ائمه تأکید می‌کنند.۲ بااین‌حال می‌توان نشانه‌هایی از گرایش به تفضیل حسین[[ع]] بر حسن[[ع]] را لابه‌لای برخی روایات یافت که در آنها از دلیل

1.. برای مثال ن.ک: الشهرستانی، کتاب الملل والنحل، بیروت، بی‌تا، ج۱، ص۱۶۵؛ برای ترجمۀ فرانسه:
D. Gimaret & G. Monnot, Livre des religions et des Sectes, Peeters/Unesco, ۱۹۸۶, p.۴۸۲.
باید توجه داشت که در تاریخ شیعه، تنها یک فرقه، یعنی کیسانیه، بوده است که امامت حسن[[ع]] را قبول نداشته و پسر دیگر علی[[ع]]، محمد بن حنفیه، را افضل می‌دانسته است (برای مثال ن.ک: ابو محمد حسن بن موسی النوبختي، فرق الشیعة، تصحیح هلموت ریتر، استانبول، ۱۹۳۱، ص۲۰؛ سعد بن عبدالله القمي، کتاب المقالات والفرق، تصحیح محمد جواد مشکور، تهران، ۱۹۶۳، ص۲۳؛ شهرستاني (ملل، ج۱، ص۱۴۸؛ ترجمۀ فرانسوی، ص۱۴۸ و پ.۱۸) این اعتقاد را منسوب به مختار و یارانش می‌داند). در عین حال، چنان‌که نشان خواهیم داد، قطعاً این فرقه‌ها سر منشأ «روایت سنبل‌ها» نیستند.

2.. مسئلۀ برتری امامان بر یکدیگر در زمینۀ علمی که به آنان عطا شده، در نوشته‌های امامی بسیار محل بحث بوده است. اتان کلبرگ که به این موضوع پرداخته نشان داده است که بخش عمدۀ عالمان امامی طرفدار برابری همۀ امامان با هم بوده‌اند. در عین حال نظر مخالفی هم وجود دارد، که نمایندۀ آن محمد بن علی کراجکی، شاگرد مفید، است. طبق دیدگاه او علی[[ع]] بر دیگر امامان برتری دارد. بعد از او حسن[[ع]] و سپس حسین[[ع]] و بعد از او مهدی (!)، و سپس دیگر امامان:
Etan Kohlberg, "Imam and Community in the pre-Ghayba Period” in A. Arjomand [ed.], Authority and Political Culture in Shiʿism, State University of New York Press, ۱۹۸۸, p. ۳۰ and note ۴۷.
برای رویکرد شیعی دیگری که در پی تبیین برتری حسین[[ع]] بر حسن[[ع]] بر اساس سوابق توراتی بوده است، ن.ک:
U. Rubin, "Prophets and Progenitors in the Early Shiʿa tradition”, JSAI, ۱, ۱۹۷۹, pp. ۴۱-۶۵, esp. p. ۵۴.

تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
244

VI

ابتدا باید گفته شود که هیچ اثری از این روایت در دیگر تفسیرهای قرآنی این آیه دیده نمی‌شود. همه مفسران، اعم از شیعه و سنی، تمثیل مورد اشاره در مقایسه بالا را مرتبط با عبارت قبل از آن دانسته‌اند: ”مَثَل کسانی که داراییِ خود را در راه خدا صرف می‌کنند (مَثَل الّذينَ يُنفِقُونَ أَموالَهُم في سَبیلِ الله)." بنابراین مَثَل بالا بیانگر رحمت و برکتی است که به انفاق‌کنندگان می‌رسد. این مسئله در مورد علمای متأخر شیعه هم صحت دارد، برای مثال من موفق نشدم در آثار مجلسی یا فیض کاشانی که بسیار از علمای متقدم شیعه نقل می‌کنند، ارجاعی به این روایت بیابم. البته این روایت در آثار دو تن از دانشمندان دوره صفوی نقل شده: هاشم توبلی بحرانی (د. ۱۱۰۷/۱۶۹۵ یا ۱۱۰۹/۱۶۹۷)، صاحب تفسیر البرهان، البته به شکل تلخیص شده، و همین طور در إثبات الهداة بالنصوص والمعجزات۱ متعلق به شیخ حر عاملی (د. ۱۱۰۴/۱۶۹۲). این روایت به سه علت شگفتی‌برانگیز است: الف) این تبارشناسی ائمه با علی[[ع]] شروع نمی‌شود؛ ب) حسن[[ع]] ـ پسر اول علی[[ع]] ــ هرچند به عنوان امام مفترض الطاعه در نظر گرفته شده ولی جزء سنبل‌ها محسوب نشده است. نخستین سنبل در این روایت حسین[[ع]] است؛ در نتیجه [[این پرسش پیش می‌آید که]] فرق میان امام مفترض الطاعة و سنبلة چیست؟ ج) چگونه می‌توان وجود روایتی را که می‌گوید تعداد ائمه[[ع]] هفت تاست (و در عین حال بیان می‌کند که آخرین‌شان قائم است) در اثری اثناعشری توضیح داد؟

شاید بتوان پاسخی برای دو اشکال اول پیشنهاد کرد. در آیه کلمه حبّة (دانه) آمده که از لحاظ دستوری مؤنث است. این می‌تواند راه را هموار کند تا محتوای آیه به فاطمه[[س]] برگردد؛ در عین حال، در روایت چیزی دال بر اینکه علی[[ع]] از امامان نیست، دیده نمی‌شود؛ نیازی به گفتن نیست که طبق اعتقاد همه فرَق شیعه علی[[ع]] بخشی از آن دانه است، بذری که تشیع از آن روییده است.۲

1.. ن.ک: نظر هاشم رسولی محلاتی، مصحح تفسیر عیاشی (در موضع مذکور در پانوشت قبلی) و نکات من در ادامۀ مقاله.

2.. از دوستم دکتر سارا استرومسا که این توضیح را ارائه داد سپاسگزارم.

  • نام منبع :
    تفسیر امامیه در پژوهش‌های غربی
    سایر پدیدآورندگان :
    به کوشش محمدعلی طباطبایی و جمعی از پژوهشگران
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1395
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 16263
صفحه از 416
پرینت  ارسال به