1.. برای هویت این شخص، ن.ک ادامۀ مقاله، قسمت VII.

2.. Madelung, Ḳāʾim āl-Muḥammad, EI², IV, p. ۴۷۷.
مادلونگ در این مقاله نشان می‌دهد تنها پس از وفات امام یازدهم است که دو اصطلاح مهدی و قائم در تشیع امامی بر هم انطباق یافته‌اند. تا قبل از آن، اصطلاح قائم (نه لزوما در معنای آخرالزمانی‌اش) به عنوان لقبی برای برخی امامان و با معانی مختلفی پدیدار می‌شد: الف) «قیام‌کننده با شمشیر» ضد حاکمان جور (می‌دانیم از لحاظ نظری در تشیع هر قدرت غیرشیعه‌ای نامشروع است)؛ ب) قائم (بأمر الله): «آنکه به فرمان خدا به پا می‌خیزد» یا «آنکه امر را خدا را اجرا می‌کند». به نظر من ازآنجاکه «روایت سنبل‌ها» قائم را در پایان سلسلۀ کسانی که پیش از او آمده‌اند قرار می‌دهد (سابعهم القائم، آخرهم القائم)، باید آن را در معنای آخرالزمانی‌اش فهمید که گفتیم معنای رایجش است. برای پیشنهادهای جدید در باب ریشه‌شناسی این واژه، ن.ک:
A. A. Sachedina, Islamic Messianism: The Idea of Mahdi in Twelver Shiʿism, State University of New York Press, ۱۹۸۱, pp. ۶۰-۶۲; M. Cook & P. Crone, Hagarism, Cambridge University Press, ۱۹۷۷, p. ۱۶۵, n. ۴۹.

3.ب. کمی پس از پذیرش این مقاله، فتوکپی نسخۀ خطی مهمی از تفسیر عیاشی (India Office Library, London, no. ۱۰۷۶, folio ۴۳a, l.۹) به دستم رسید که به جای آن کلمه الحسین نوشته شده‌است. بقیۀ متن مانند نسخۀ چاپی است. به هر صورت، به نظرم کلمه الحسن در متن چاپی بر اساس نسخه‌های متعدد خطی (ن.ک: مقدمۀ نسخۀ چاپی) مرجح است، زیرا بهتر با سیاق متن جور درمی‌آید و اگر به جای آن کلمۀ حسین باشد متن بی‌معنا می‌شود.

4.. در متن عربی آمده است: "و لیس ذاک إلا هؤلاء السبعة." ن.ک ادامۀ مقاله، قسمت VII.

5.. تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۴۷، ح۴۸۰. متن عربی حدیث (که در ادامۀ آیۀ قرآن آمده است): كمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنٰابِلَ»، قَالَ: اَلْحَبَّةُ فَاطِمَةُ صَلّی الله علیها وَ السَّبْعُ السَّنَابِلُ سَبْعَةٌ مِنْ وُلْدِهَا سَابِعُهُمْ قَائِمُهُمْ، قُلْتُ: اَلْحَسَنُ؟ قَالَ:إِنَّ اَلْحَسَنَ إِمَامٌ مِنَ اللَّهِ مُفْتَرَضُ طَاعَتُهُ وَ لَكِنْ لَيْسَ مِنَ السَّنَابِلِ السَّبْعَةِ أَوَّلُهُمْ اَلْحُسَيْنُ وَ آخِرُهُمُ اَلْقَائِمُ، فَقُلْتُ: قَوْلُهُ: "فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ"؟ قَالَ:يُولِدُ الرَّجُلُ مِنْهُمْ فِي اَلْكُوفَةِ مِائَةً مِنْ صُلْبِهِ وَ لَيْسَ ذَاكَ إِلاَّ هَؤُلاَءِ السَّبْعَةُ.

6.این گونه روایات که در برخی منابع حدیثی و تفسیری نقل شده، با بی‌دقتی مؤلف انتخاب و نقل شده است و هیچ وجه مشخصی ندارد؛ ازاین‌رو عالمان امامی هم این گونه روایات را تلقی به قبول نکرده‌اند. حتی عالمان اخباری مانند شیخ حر عاملی هم این گونه روایات را نقد کرده‌اند. ن.ک: الحر العاملی، الفوائد الطوسیة، ص۲۹۸ به بعد.

1.. تفسیر عیاشی، ج۱، ص۱۴، ح۲؛نیز نگاه کنید به مقالۀ کلبرگ که در آن نشان می‌دهد که از آغاز قرن دوم هجری (حدود سال ۹۰۰ میلادی)، روایاتی ظاهر می‌شوند که از دوازده امام سخن می‌گویند؛ اما اصطلاح اثناعشریة تازه از آغاز قرن یازدهم میلادی [[پنجم هجری]] رواج می‌یابد:
E. Kohlberg, "From Imāmiyya to Ithnā ʿashariyya”, BSOAS, ۳۹/۳, ۱۹۷۶, pp. ۵۲۱-۵۳۴, n.۲ [[ب.ت: کلبرگ، از امامیه]].

2.. بافت این روایت گفت‌وگویی میان محمد[[ص]] و علی[[ع]] است که ضمن آن محمد[[ص]] اطلاعاتی را هم دربارۀ جانشینانش به علی[[ع]] می‌دهد و می‌گوید تعدادشان دوازده نفر است. در تفسیر قمی (ج۱، صص۴۴-۴۵) روایتی از دیدار میان علی[[ع]] و خضر[[ع]] آمده است که در آن خضر دوازده امام را نزد علی[[ع]] نام می‌برد. ن.ک: Kohlberg, loc. cit که در کنار قمی، منابع دیگری را هم برای این دو گونه روایت (روایاتی که به نام دوازده امام تصریح می‌کنند و روایاتی که تنها تعداد امامان را ذکر می‌کنند و احتمالا کهن‌تر هستند) ذکر کرده‌است.