شاخصه‌های کلام‌ورزی جریانِ محدّث‌ - متکلمان در مدرسه کلامی کوفه

حسین منصوری ‌راد^۱

مقدمه

منابع رجال و فهارس امامیه، برخی اصحاب ائمه علیهم السلام را با وصف کلامی و گروهی را با وصف «محدث» و «فقیه» ستوده‌اند. گذری به تاریخ تفکر امامیه در عصر حضور ائمه علیهم السلام - به ویژه عصر صادقین علیهما السلام- تأیید می‌کند که دو گروه از اصحاب امامیه به نام «محدثان» و «متکلمان» با روشی متفاوت در ترویج فرهنگ اهل بیت علیهم السلام کوشیده‌اند. محدثان اهتمام اصلی خود را به حفظ و انتقال میراث حدیثی معطوف داشته و متکلمان بیشتر در عرصه نظریه‌پردازی و دفاع از حریم اعتقادی امامیه فعالیت داشتند، اما با نگاهی عمیق‌تر به روایات اعتقادی امامیه این پرسش مطرح می‌شود که آیا انتقال دهندگان این روایات تنها روایت‌گر بودند و هیچ‌گونه فعالیت کلامی نداشتند و با وجود این، از سوی امام مورد خطاب بودند! به نظر می‌رسد، این مطالب گرا‌‌ن‌‌سنگ و عمیق بی‌شک خطاب به کسانی است که با این‌گونه مسائل آشنا بوده و زمینه و ظرفیت درک و بیان چنین حقایقی را داشته‌اند. نکته جالب‌تر آن‌که بسیاری از این‌ روایات دربردارنده پرسش‌گری‌های دقیق راویان ‌است که این ‌گمان را تقویت می‌کند که در دیگر روایات نیز چنین پرسش‌هایی مطرح بوده‌اند و در گزارش سخنان امام علیه السلام حذف شده‌اند.

شواهد نشان می‌دهد این افراد از درکی عمیق، دغدغه‌های اعتقادی و یک نظام معرفتی

۲۰۰۸م.

۳۴. قاضی عبدالجبار، المغنی فی ابواب التوحید والعدل، تحقیق: جورج قنواتی، قاهره: الدار المصریة، ۱۹۶۵- ۱۹۶۲ق.

۳۵. ______، تثبیت دلائل النبوة، بیروت: دارالعربیة، بی‌تا.

۳۶. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم: موسسه دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.

۳۷. کراجکی، ابوالفتح، کنز الفوائد، قم: دار الذخائر، ۱۴۱۰ق.

۳۸. کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، تهران: دار الکتب الاسلامییه، ۱۳۶۵ش.

۳۹. ماتریدی، ابومنصور، التوحید، بیروت: دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۷ق.

۴۰. مادلونگ، ویلفرد، مکتب‌ها و فرقه‌های اسلامی در سده‌های میانه، ترجمه جواد قاسمی، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی، ۱۳۸۷ش، چاپ دوم.

۴۱. مدرسی طباطبایی، سید حسین، مکتب در فرآیند تکامل، ترجمه هاشم ایزدپناه، تهران: نشر کویر، ۱۳۸۷ش.

۴۲. موسوی خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم: منشورات مدینة العلم، ۱۳۶۲ش.

۴۳. نجاشی، احمد بن علی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة، قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۰۷ق.

۴۴. Amir -Moezzi, Mohammad Ali, The Divine Guide in Early Shi'ism The Sources of Esotericism in Islam, State University of New York Press, ۱۹۹۴.

۴۵. Madelung, Vilfered, Hisham B. Al Hakam, Encyclopaedia of Islam, edition v, Brill NV, Leiden, ۱۹۹۹.