57
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

در جریان فکری یونس و هشام قرار می‌دهد.

اندیشه‌های هشام بن حکم و یونس از یک‌سو به نیشابور و از دیگر سو به قم منتقل شد. انتقال این جریان فکری به نیشابور مرهون تلاش‌های فضل بن شاذان و شاگردان او در نیشابور (مانند علی بن محمد بن قتیبه) است.۱ فضل به گفته خودش آخرین متکلم از نسل هشام بن حکم است.۲ پدرش شاذان بن خلیل - همان‌طور که پیش از این گفتیم - نزد یونس درس خوانده است. این که فضل در این جریان فکری قرار دارد، افزون بر ادعای خودش مؤیداتی نیز در روایات و اندیشه‌های فضل دارد؛ برای مثال، در علم کلام می‌توان به اندیشه‌های او در بحث صفات الهی و اعتقاد به جسمٌ لا کالاجسام و مباحث امامت۳ و در فقه به استفاده وی از قیاس۴ اشاره کرد.۵ با توجه به این که فضل در نیشابور جریان فکری خاصی را در اطراف خودش ایجاد کرده بود۶ شاگردانش (علی بن محمد بن قتیبه۷ و محمد بن اسماعیل بندفر یا بندقی۸) پس از او نیز اندیشه‌های او را پی گرفتند.

در همین دوره محمد بن مسعود عیاشی نیز از کسانی است که از روش کلامی (مناظره) هشام دفاع می‌کرد.۹ او روایتی نیز در تأیید شخصیت هشام نقل کرده است.۱۰ عیاشی شاگردان بسیاری داشته که با تعابیری مانند «غلمان» و «اصحاب» در منابع رجالی مانند رجال طوسی مشخص شده‌اند. یکی از اینها محمد بن عمر کشی است.۱۱ او به شدت از جریان هشام و یونس دفاع

1.. شاهد این ادعا آن است که بخش گسترده‌ای از روایات مدح یونس را علی بن محمد بن قتیبه از فضل بن شاذان نقل کرده است (نک: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۴۸۴- ۴۹۸).

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۵۳۹.

3.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص ۵۳۹ - ۵۴۱. وی همچنین کتابی در اثبات اعتقاد به تجسیم در - ردّ اسکافی- نوشته است (نک: نجاشی، فهرست، ص ۳۰۷).

4.. بی‌شک، قیاس در این دوره به معنای قیاس مصطلح در دوره‌های بعدی نیست، بلکه هر نوع استدلال عقلی را دربر می‌گیرد.

5.. شیخ صدوق، کتاب من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۲۷۰.

6.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۵۳۹–۵۴۱.

7.. بسیاری از روایات مدح هشام، یونس و فضل از وی نقل شده است. از او با عنوان «صاحب الفضل بن شاذان» یاد شده است. وی همچنین کتابی مشتمل بر مجالس مناظره فضل با مخالفان داشته است (نجاشی، فهرست، ص ۲۵۹).

8.. کلینی همه روایاتی که از فضل نقل می‌کند با واسطه همین فرد است.

9.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۲۶۵.

10.. همان، ص۲۷۸.

11.. همان، ص۴۴۰.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
56

امام کاظم و امام رضا علیهما السلامبوده است. در اعتقادات، از او هیچ روایتی در دست نیست. تنها اشتراک محمد بن احمد و یونس درباره نمازهای مستحب ماه رمضان است.۱ این که شیخ طوسی چنین فردی را «یونسی» دانسته است، می‌تواند گویای آن باشد که سلسله پیروان یونس تا این دوران نیز ادامه داشته‌ است.

احمد بن عبداللّه‌ بن مهران کرخی نیز از شاگردان یونس معرفی شده است.۲ از وی هیچ گزارشی که گویای دیدگاهی اعتقادی -کلامی باشد، در دست نیست. او کتابی با عنوان کتاب التأدیب دارد که گاه یوم ولیلة نیز خوانده شده است.۳ این کتاب دربرگیرنده روایاتی از ائمه علیهم السلام در موضوع ادعیه‌ و اعمال روزانه است و کتاب‌هایی چون مصباح المتهجد و فلاح السائل از آن استفاده کرده‌اند.۴ شاید او و محمد بن احمد بن مطهر هر دو در مسائل فقهی پیرو یونس بوده‌اند.

شاذان بن خلیل پدر فضل بن شاذان نیز از شاگردان یونس معرفی شده است.۵ روایات وی در موضوعات فقهی است و حتی یک روایت کلامی نیز از او نقل نشده است که شاید به‌دلیل عدم گرایش کلامی در وی باشد. این که فضل در اواخر عمر از پیشینیانش که به مقابله با مخالفان تشیع می‌پرداختند، یاد می‌کند، ولی در این میان از پدرش نامی به زبان نمی‌آورد، می‌تواند مؤید خوبی بر این ادعا باشد.۶

کشّی، ابراهیم بن هاشم را نیز از شاگردان یونس معرفی می‌کند. با این حال، نجاشی بر این سخن خرده گرفته است. با توجه به این که ابراهیم بن هاشم به طور مستقیم هیچ روایتی از یونس نقل نکرده است، به نظر می‌آید سخن نجاشی قابل اعتمادتر است. البته، پیش از این محمد بن احمد بن مطهر نیز چنین وضعی داشت. او از نظر طبقه امکان نقل از یونس را نداشت. به هر حال تعلقِ خاطرِ ابراهیم بن هاشم به یونس و هشام و اندیشه‌های کلامی و به‌ویژه آرای فقهی آنها او را

1.. (کلینی، کافی، ج۴، ص۱۵۵). در این روایت به نمازهایی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله در ماه رمضان بعد از نماز مغرب و عشا اقامه می‌فرمودند تصریح شده است. یونس نیز روایتی مشابه همین مضمون دارد (نک: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج۳، ص۶۴).

2.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۵۶۶.

3.. نجاشی، فهرست، ص۹۱.

4.. شیخ طوسی، مصباح المتهجد، ص۱۶۷؛ سید بن طاووس، فلاح المسائل، ص۲۰۸، ۲۵۷ و ۲۸۸.

5.. نجاشی، فهرست، ص۳۰۶.

6.. نک: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۵۳۹.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37577
صفحه از 572
پرینت  ارسال به