55
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

به وسیله او منتقل شده است؛ برای مثال، محمد بن عیسی بن عبید در جلد نخست کافی نزدیک به ۵۰ روایت از یونس نقل کرده است که این روایات در بیشتر باب‌های اعتقادی مانند جبر و تفویض و امرٌ بین الامرین، مشیت و اراده، قضا و قدر، باب الحجة و... تقسیم شده است.

عباس بن موسی الوراق، فرد دیگری است که در منابع رجالی از اصحاب یونس معرفی شده است.۱ شیخ طوسی به اشتباه نام او را عباس بن محمد الوراق ضبط کرده است.۲ تنها کتاب وی کتاب المتعة بوده است۳ و روایاتی هم که او از یونس نقل کرده (نزدیک به ۶۰ روایت) همگی روایات فقهی‌اند.۴ چه بسا بتوان او را در فقه در زمره اصحاب یونس به حساب آورد.

شیخ طوسی، یحیی بن عمران الهمدانی۵ را نیز «یونسی» خوانده است. از او اطلاع چندانی در دست نیست. وی روایات بسیاری از یونس نقل کرده که برخی این روایات فقهی و بخش زیادی از آنها اعتقادی (تنها در مباحث مربوط به امامت) است.۶ یحیی بن عمران روایت مهمی از یونس در تأیید مجادله و بحث با دیگر مذاهب نقل کرده است.۷ بنا به گزارشی در کشّی خود او نیز پیروانی داشته است.۸

محمد بن احمد بن مطهر، نیز از کسانی است که از او با عنوان «یونسی» یاد شده است. با توجه به طبقه وی نمی‌توان او را از شاگردان یونس به حساب آورد، چون شیخ طوسی او را از اصحاب امام هادی و امام عسکری علیهما السلامبرشمرده است.۹ این در حالی است که یونس از اصحاب

1.. نجاشی، فهرست، ص۲۸۱.

2.. از این افراد روایاتی در منابع ما موجود است، اما تنها عباس بن موسی است که از یونس روایت کرده است. گذشته از آن قید «الوراق» تنها در عباس بن موسی دیده می‌شود (نجاشی، فهرست، ص۳۶۹).

3.. تنها روایت کلامی او روایتی است درباره ماهیت ملائکه (نک: شیخ صدوق، کمال الدین، ج۲، ص۶۶۶).

4.. ضبط دقیق نام او یحیی بن ابی عمران الهمدانی است (نک: موسوی خوبی، معجم، ج۲۱، ص۳۰). بخش زیادی از روایاتی که از او در بصائر الدرجات آمده، با این نام است.

5.. برای مثال، نک: صفار، بصائر الدرجات، ص ۶، ج۸، ۱۱۰، ۱۱۶، ۱۴۵، ۱۴۸، ۱۵۷، ۲۵۵، ۳۰۰، ۳۰۴، ۳۲۳، ۳۲۷، ۳۸۳، ۳۸۵، ۴۱۰، ۴۱۴، ۴۶۲ (اینها بخشی از روایات او از یونس است).

6.. شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۴۴۹.

7.. بنا بر این نقل، امام رضا علیه السلام به او و اصحابش نامه‌ای نوشته است (نک: شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ص۵۵۲).

8.. شیخ طوسی، رجال، ص۳۹۱ و ۴۰۱.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
54

جا مانده، فقهی است. حجم زیاد اجتهادهای شخصی او که در منابع روایی ما نقل شده است، مهم‌ترین دلیل بر این مدعاست؛ برای مثال، کلینی عباراتی را در موضوعات فقهی از یونس نقل می‌کند که روایت نیستند، بلکه اجتهاد و یا قیاس خود اویند. از جمله این موارد می‌توان به سخنان منقول از وی در ابواب ارث و زکات اشاره کرد.۱ شاید بتوان نقطه تمایز اصلی یونس از دیگران را همین روش فقهی او دانست.۲ شیعیان بصره با یونس خصومتی داشتند که چه‌بسا به‌دلیل روش فقهی یا برخی دیدگاه‌های کلامی او باشد.۳ این که چرا شیعیان بصره چنین رویکردی داشته‌اند، معلوم نیست. به احتمال زیاد، به تقابل مرجعیت فکری او و علی بن اسماعیل میثمی (دیگر شاگرد هشام) که در بصره زندگی می‌کرد، برمی‌گردد.

غیر از او می‌توان به ابومالک حَضرمی اشاره کرد. او نیز بنا به گفته کلینی از اصحاب هشام بن حکم بوده است.۴ البته، با توجه به گزارش‌های اشعری وی متکلم مستقلی است که گاه دیدگاه‌های متفاوتی با دیگران نیز دارد.۵

از میان شاگردان هشام تنها کسی که خود نیز شاگردان بسیاری تربیت کرد و جریانی فکری اطراف خود پدید آورد، یونس بن عبدالرحمن بود. عبارات «من اصحاب یونس» یا «یونسی» بارها در منابع ذکر شده است. از جمله شاگردان وی می‌توان به محمد بن عیسی بن عبید اشاره کرد. طوسی او را «یونسی» معرفی کرده است.۶ افزون بر این، بخش عمده‌ای از آثار و روایات یونس

1.. (کلینی، کافی، ج۷، ص۱۱۵ و ۲۱۲؛ شیخ طوسی، الاستبصار، ج۲، ص۴). افزون بر این، یونس در بسیاری از موارد پس از نقل روایت، به اجتهاد و بیان دیدگاه فقهی‌اش پرداخته است (نک: کلینی، کافی، ج۳، ص۵۰۹ و ۵۲۸ و ج۷، ص۲۱۲؛ شیخ طوسی، التهذیب، ج۱۰، ص۶؛ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۹، ص۷۲).

2.. برای مثال، در بحثی فقهی گفته شده که یونس و پیروانش چنین می‌گفتند. این در حالی است که در هیچ یک از منابع امامیه چنین سخنی نسبت به مواضع کلامی یونس نقل نشده است (نک: شیخ طوسی، الاستبصار، ج۴، ص۱۸۸).

3.. دربارۀ بدگویی شیعیان بصره نزد امام رضا علیه السلاماز یونس نک: شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، ص۴۸۷. در جایی دیگر نیز هشام بن ابراهیم از اصحاب یونس برخی اشکالات بصریان از یونس را نزد امام رضا علیه السلامنقل کرده است (نک: شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، ص۴۹۰).

4.. کلینی، کافی، ج۱، ص۴۱۰.

5.. برای مثال، او در مسائلی مانند اراده الاهی، استطاعت و نظر و معرفت، نظری متفاوت با هشام داشته است (نک: اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۲-۴۳ و ۵۱).

6.. شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، ص۳۹۱.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37579
صفحه از 572
پرینت  ارسال به