501
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

و به حدی او را می‌زنند تا هلاک شود.۱

در این گفت‌و شنود نیز مشی رفتاری ‌مؤمن الطاق به‌گونه‌ای است که طرف مقابل نه‌تنها اعتقاد قلبی او را نمی‌یابد که حتی او را با خویشتن هم‌رأی می‌پندارد.

روش طرح پرسش و سؤال

از دیگر فنونی که جدلی می‌تواند از آن در جدل بهره ببرد، آن است که در مقام سائل، پرسش‌هایی را در مقابل خصم خویش طراحی کند تا از رهگذر پاسخ‌های او، آگاهانه یا ناآگاهانه به اعترافاتی از وی دست یابد. سپس از طریق اطلاع از مواضع خصم، قیاسی جدلی ترتیب دهد که ناقضِ وضعِ مجیب و خصم باشد.

نمونه این رفتار را از ‌مؤمن الطاق در مقابل زید می‌توان دید. داستان از این قرار است که زید بن علی، از ‌مؤمن الطاق برای همراهی در قیام دعوت می‌کند. او نیز در جواب اظهار می‌کند این کار را زمانی انجام خواهم داد که پدر یا برادر زید از وی چنین اقدامی را مطالبه نمایند و چون چنین مطالبه‌‌‌ای نیست، همکاری نخواهد کرد. در ادامه نیز ‌مؤمن الطاق ویژگی‌ای از امام را برای زید واگو می‌کند که زید پس از آن اظهار می‌کند: ‌ای ابوجعفر، من با پدرم سر یک سفره نشسته و با او غذا می‌خوردم، پدرم غذای گرم را از روی شفقت، لقمه لقمه سرد می‌کرد و در دهان من می‌گذاشت؛ با این حال چطور از آتش دوزخ برمن دلسوزی نکرده باشد و چگونه از خصائص امام به تو خبر داده و به من چیزی نگفته است؟

‌مؤمن الطاق هم در جواب می‌گوید: به‌دلیل شفقت پدرانه‌ای که به تو داشته‌اند، تو را آگاه نکرده‌اند. سپس داستانی را از قرآن کریم یادآور می‌شود که حضرت یعقوب، حضرت یوسف را امر کرد که داستان خوابش را برای برادرانش بازگو نکند تا مبادا بر او نیرنگی کنند. او خوابش را نگفت و پنهان داشت تا از نیرنگ آنان در امان باشد [ولی بر پسران خود نگفت که نسبت به یوسف حسد نورزید و به او صدمه نزنید؛ زیرا چنین امر صریحی اگر از ناحیه پیامبر خدا صلی الله علیه و اله‌ نسبت به فرزندان صادر شده بود و آنان باز تخلف می‌کردند، توبه آنان قبول نمی‌شد و وارد جهنم می‌شدند و این سرپوشی حضرت یعقوب تنها به واسطه شفقت پدری بود] و همچنین پدر شما به‌صراحت تو را از این عمل نهی نکرده، زیرا بر تو بیم داشت.۲

1.. نک: كشی، رجال، ص‌۱۸۸؛ همچنین نک: مجلسی، بحار الانوار، ج‌۴۷، ص‌۴۰۵ و ج۸، ص۵۷۰.

2.. نک: کلینی، اصول کافی، ج‌۱، باب الاضطرار الی الحجة، ح۵؛ طبرسی، الاحتجاج، ج‌۲، ص۱۴۰-۱۴۱.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
500

بگو بدانم برای چه جبرئیل و میکائیل در نزد داوود پیامبر نزاع کردند؟».۱

همان‌طور که مشاهده می‌شود ‌مؤمن الطاق با تمسک به یک قیاس تمثیلی، داستان پرسش را به سمتی به گردش در می‌آورد که لازم نباشد پرده از پندار خویش بر‌دارد.

همین رویّه را در پاسخ به فردی ناصبی از ‌مؤمن الطاق شاهدیم که از درستی یا نادرستی گفتار علی‌بن‌ابی‌طالب علیه السلامدر خصوص امیرالمؤمنین خواندن خلیفه اول و دوم جویا شده بود. وی دوباره با استفاده از یک قیاس تمثیلی از صدق یا کذب گفتار خداوند درباره دو ملک پیشین جویا می‌شود و عملاً پاسخ را به حکمی که پرسش‌گر درباره صدق و کذبِ گفته این دو برادر(ملک) در آیه ابراز می‌دارد، احاله کرد. وی شبیه به آنچه در مقابل هارون‌الرشید انجام داده را در مقابل ناصبی به اجرا در می‌آورد و با طرح این پرسش که آیا این دو فرشته راست‌گو بودند یا دروغ‌گو، وضع طرفِ مقابل را در هم می‌شکند بدون این که موضع خویش را در این مورد مشخص کند.۲

در نمونه‌ای دیگر أبی‌مالک أحمسی گزارش می‌کند ضحاک - یکی از چهره‌های مطرح خوارج - پس از قیام در کوفه خود را أمیرالمؤمنین خواند و مردم را به مذهب خود دعوت می‌‌‌‌کرد. ‌مؤمن الطاق در مواجهه‌ای با او می‌پرسد: «علّت تبری جستن شما از علی‌بن‌ابیطالب علیه السلامچیست و چرا جنگ و کشتن او را حلال می‌شمارید؟» که در پاسخ می‌شنود وی در دین خداوند حَکَم قرار داده بود. پس از این ‌مؤمن الطاق که خود را هوادار حق و حقیقت معرفی کرده بود از ضحاک می‌خواهد درباره اصول دین با او گفت و‌گو نماید و البته، فردی را هم معرفی کند تا در گفت‌و‌گوی او و ضحاک، ضمن داوری، نشان دهد کدام‌یک از ایشان راست‌رو و کدام‌یک به خطا می‌روند، تا خطاکار را به خطایش آگاه سازد و اندیشه درست را معرفی کند. در پاسخ به این درخواست فردی از سوی ضحاک معرفی می‌شود. ‌مؤمن الطاق می‌پرسد: آیا این مرد را به‌عنوان حَکم درباره اصول دینی که می‌خواهیم درباره آن به گفت‌وگو بپردازیم اختیار کردی؟ ضحاک در پاسخ می‌گوید: آری! در این حال ‌مؤمن الطاق رو به پیروان ضحاک می‌کند و می‌گوید: دیدید که پیشوای شما در دین خداوند حَکم گرفت! دیگر این شما و این ضحاک و آن هم فتوای او که لحظاتی قبل صادر کرد. آنان نیز با شمشیرهای آخته به ضحاک حمله‌ور می‌شوند

1.. نک: مرزبانی خراسانی، مختصر أخبار شعراء الشیعة، ص‌۸۸-۹۰؛ همچنین داستان نزاع این دو ملک را، نک: تفسیر نمونه، ج‌۱۹، ص‌۲۵۰.

2.. نک: ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی‌طالب، ج‌۱، ص‌۲۳۵؛ همچنین نک: مجلسی، بحار الانوار، ج‌۲۹، ص‌۴۴۶.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37081
صفحه از 572
پرینت  ارسال به