433
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

برخی دیدگاه زراره در مسئله استطاعت را بنیان دیدگاه معتزله در استطاعت دانسته‌اند.۱ نظریه زراره در مورد استطاعت، چالش‌‌های زیادی برای او ایجاد کرد، به‌طوری‌که گاه با تعابیر تندی از سوی ائمه‌‌ علیهم السلامروبه‌رو شد.۲ از این‌رو، شاید بتوان گفت مهم‌ترین مسئله خط زراره در میان شیعیان، همین موضوع بوده است. پذیرش یا نقد نظریه‌ای زراره تا سال‌ها در بین شیعیان محل ‌گفت‌وگو بوده است؛ تا آنجا که تا عصر امام رضا علیه السلام و زندگانی یونس بن عبدالرحمن این مسئله در بین شیعیان مطرح بوده است؛ چرا که گویی یونس با‌ زراره درباره استطاعت هم‌نظر بوده است۳ و حتی شاید محدّث بزرگی چون شیخ صدوق نیز متأثر از دیدگاه زراره بوده است؛ به این دلیل که گرچه شیخ صدوق نامی از زراره نبرده، اما پیروی از نظریه زراره در باب استطاعت، در آثار او آشکار است.۴

هرچند آغاز اندیشه‌‌ورزی خاندان اعین در مسئله استطاعت با وجود تک روایتی از امام باقر علیه السلام که زراره نقل کرده است،۵ نشان از آغاز این تکاپوی علمی در عصر آن حضرت علیه السلام دارد، ولی فراوانی روایات از امام صادق علیه السلام۶ و گفت‌وگوهای اصحاب در باب اندیشه زراره در این زمینه،۷ گواه بر تمرکز اصلی این بحث، در دوران امام صادق علیه السلام است. نکته دیگر این‌که در بسیاری از اندیشه‌‌های اعتقادی زراره، اثری از‌‌ دیگر افراد طبقه نخست خاندانش ‌‌به‌ویژه حمران، وجود دارد، اما در این موضوع اثری از دیگر افراد این خاندان در طبقه نخست نیست؛ گرچه نسل دوم و سوم خاندان اعین در این زمینه روایاتی به‌صورت سؤال نقل کرده‌اند که خبر از توجه ایشان به این مسئله می‌دهد.۸ چرایی عدم حضور نسل نخست را شاید در این نکته بدانیم که این موضوع

1.. فان اس، علم الکلام والمجتمع، ص۴۵۵.

2.. کشی، إختیار معرفة الرجال، ص۱۴۵، ۱۴۷-۱۴۸، ۱۵۰ و ۱۵۹-۱۶۰.

3.. همان، ص۱۴۵.

4.. شیخ صدوق در التوحید در باب استطاعت بیشتر به نقل روایاتی پرداخته است که استطاعت قبل از فعل را بیان می‌کنند. همچنین روایات فراوانی در ذم اندیشۀ زراره در مسئله استطاعت در کتاب کشّی وجود دارد که هیچ‌کدام از آنها را شیخ صدوق در آثارش از جمله التوحید نقل نکرده است و این در حالی است که از روایاتی که در کشّی در تأیید زراره بوده است را شیخ صدوق در التوحید نقل کرده است.

5.. شیخ صدوق، التوحید، ص۳۴۷.

6.. برای نمونه، نک: همان، ص۲۲۷ و ‌۳۴۶ -۳۴۷.

7.. کشی، إختیار معرفة الرجال، ۱۴۶-۱۴۸.

8.. برای نمونه، نک: شیخ صدوق، التوحید، ص۳۴۶ – ۳۴۷.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
432

برای امکان تحققش کافی است و یک عامل آن که همان سبب وارد باشد، غیر اختیاری و خارج از شمول اراده انسان و به دست خداوند است و موجب فعل همان است که خداوند احداث می‌‌کند.۱ ناگفته پیداست، این نظریه هشام از استطاعت انسان، بر استطاعت مع الفعل اشاره دارد. پیداست که دیدگاه هشام بن حکم از استطاعت، تبیینی ارایه می‌کند که مفهوم لاجبر و لاتفویض در آن لحاظ شده است. در نظریه هشام، بی‌شک، فعل بدون مشیت انسان محقق نخواهد شد؛ از این‌رو، جبر راهی در این نظریه ندارد؛ همان‌طور که تمام سلطنت به ید انسان داده نشده است تا تفویض پیش بیایید. در این نظریه، دو حوزه سلطنت جداگانه قابل ‌مشاهده است‌‌: نخست، آنچه مربوط به اراده انسان است و انسان در آن استقلال کامل دارد؛ همان نقطه‌ای که به تعبیر روایات «آلة الاستطاعة» و در اختیار انسان است تا زمینه اراده فعل او محقق شود. دوم سبب وارد من الله است که تحقق فعل، به این حوزه از سلطنت نیز وابسته است. نظریه هشام، ناظر به همین بخش از سلطنت است که نشان دهد تحقق فعل خارجی، حوزه سلطنت انسان نیست و اعطای خداوند را می‌طلبد.

گروه دوم نیز که به استطاعت قبل الفعل معتقد بودند از اهمیت بسیاری برخوردار بودند. باورمندان به استطاعت قبل الفعل که زرارة بن اعین، عبید بن زرارة، عبدالله بن بکیر بن أعین، محمد بن حکیم، حمید بن رباح، هشام بن سالم و مؤمن طاق بودند، بر این باور بودند که استطاعتِ انسان، پیش از فعلش محقق است.۲ اینان استطاعت را به معنای صحت می‌دانند که در این صورت در نگاه آنان، آلت استطاعت بخشی از استطاعت نخواهد بود.۳ نکته قابل توجه این است که آیا زراره با اعتقاد به استطاعت پیش از فعل، معتقد بوده است که انسان به‌تنهایی می‌تواند هر فعلی را محقق سازد و مشیت خداوند در تحقق آن نقشی ندارد. در ادامه، به‌تفصیل به دیدگاه آل اعین در این مسئله خواهیم پرداخت.

مسئله استطاعت مهم‌ترین مسئله کلامی است که زراره در مورد آن به نظریه‌‌پردازی پرداخته است.۴

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۲-۴۳.

2.. همان، ص۴۳.

3.. همان.

4.. شاهد این ادعا، شمار فراوان روایاتی‌اند که به دیدگاه زراره دربارۀ استطاعت اشاره دارند و همچنین در برخی آثار فرق‌نویسی مثل مقالات الاسلامیین، زراره یکی از نظریه‌پردازان شیعه در مسئلۀ استطاعت معرفی شده است (نک: اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۳).

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37566
صفحه از 572
پرینت  ارسال به