411
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

چون شیبانی،۱ تمیمیه،۲ بکریون۳ و زراری۴ نیز شناخته شده‌اند.

داده‌‌های منابع حدیثی و رجالی شیعه و اهل سنت، فعالیت کلامی خاندان اعین را فراتر از فراگیری و نقل صرف روایات اعتقادی نشان می‌دهد؛ این منابع، آنان را در قامت یک خط فکری نشان می‌دهد. برای اثبات یک خط فکری سه مؤلّفه اصلی قابل پی‌جویی است؛ دیدگاه‌‌های کلامی؛ روشمند بودن اندیشه‌‌ورزی؛ جریان داشتن دست‌کم در دو نسل. اینک، پی‌گیری این سه مؤلّفه، در حیات علمی این خاندان ضروری به نظر می‌رسد.

در منابع اسلامی دیدگاه‌‌هایی در عرصه کلام، به خاندان اعین نسبت داده شده است؛ این دیدگاه‌‌ها در برخی از مسائل، نخستین‌بار از سوی آنان در عرصه نظریه‌‌پردازی طرح شده‌اند. برای نمونه، در منابع اهل سنت در مباحث استطاعت۵ و صفات الهی۶ دیدگاه‌‌های خاصی به خاندان اعین نسبت داده شده است. افزون بر دیدگاه خاص در صفات الاهی برای زراره، گویا ‌‌اندیشه او در این عرصه سرآغاز ‌‌اندیشه معتزلیان بصره بوده است.۷ همان‌گونه که پژوهش‌های جدید نشان می‌دهند، اندیشه استطاعت ریشه مبنای فکری معتزلیان بوده است.۸ در منابع شیعی نیز دیدگاه‌های ویژه و متفاوت این خاندان - در مباحث ایمان و کفر۹ و استطاعت۱۰- قابل ‌مشاهده است.

1.. خاندان اعین به سبب آن که اعین «ولاء» قبیلة بنی‌شیبان را پذیرفت، به «شیبانی» مشهور شدند (ابوغالب زراری، رساله ابى غالب، ص‌۱۲۹).

2.. علت شهرت آل اعین به «تمیمیه» کاملاً روشن نیست؛ ولی شاید بتوان گفت به سبب سکونت این خاندان در کنار قبیله بنی تمیم در کوفه به این نام شناخته شدند. مشهور‌ شدن به نام قبیله محل سکونت امری رایج بوده است برای مثال، ابراهیم بن سلیمان بن عبیدالله به سبب سکونت در محله بنی تمیم به «تمیمی» شهرت یافت (نجاشی، رجال نجاشی، ص۱۸).

3.. ابوغالب زراری، رساله ابى غالب، ص‌۱۱۶. فرزندان بکیر بن اعین به «بکریون» مشهور شدند. در نسل‌های بعدی خاندان اعین، فرزندان بکیر نسبت به دیگر اعضای این خاندان، حضور پررنگ تری در جامعه علمی داشتند.

4.. ابوغالب زراری، رساله ابى غالب، ص‌۱۱۷. زراری یعنی منسوب به زرارة بن اعین. نخستین‌بار، امام هادی علیه السلام به سلیمان بن حسن بن جهم بن بکیر (جدّ پدری ابوغالب) لقب «زراری» را داد. امام هادی علیه السلام برای حفظ جان او، نام اصلیش را نَبُرد و او را به زراره، داناترین فرد خاندان اعین، منسوب ساخت و فرمود: خدا زراری را حفظ کند. از آن زمان به‌بعد، لقب «زراری» به این خاندان اطلاق شد.

5.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ص۴۳.

6.. همان، ص۳۶؛ بغدادی، الفرق بین الفرق، ص‌۵۲.

7.. بغدادی، الفرق بین الفرق، ص‌۵۲.

8.. فان اس.، علم الکلام والمجتمع، ص۴۵۵.

9.. کشّی، إختیار معرفة الرجال، ص۱۴۱-۱۴۲.

10.. همان، ص۱۴۷-۱۴۸.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
410

نسبت داده شده است. با توجه به ملاک‌‌های یاد شده، مسائل ایمان و کفر، صفات الاهی و استطاعت از جمله اصلی‌‌ترین حوزه‌های نظریه‌‌پردازی کلامی این خانواده‌اند؛ از این‌رو، بایسته است در این پژوهش این سه مسئله طرح و پی‌جویی شود.

به فرزندان و ذریّه اَعیَن بن سُنسُن، خاندان اعیُن گفته می‌شود. اعین بن سُنسُن ذریّه و فرزندان بسیار داشت که از عالمان و راویان روایات در کوفه بودند؛ از جمله آنها می‌توان به زرارة بن اعین۱، حمران بن اعین۲، عبدالله بن بکیر۳، حمزة بن حمران بن اعین۴ و ابوغالب احمد بن محمد بن محمد بن سلیمان۵ اشاره کرد. آل اعیُن از جمله خاندان‌‌های شیعی‌اند که نخست بر غیر مذهب اهل بیت علیهم السلامبودند و سپس به تشیع گرویدند.۶ این خاندان در زمینه معارف دینی - دست‌کم، از دوران امام سجاد علیه السلام تا وفات ابوغالب زراری در سال ۳۶۸ ق۷ - فعال و مؤثر بودند و تلاش بسیار برای فراگیری و نشر آموزه‌‌های اهل بیت‌ علیهم السلاماز خود نشان دادند.۸ خاندان اعین به نام‌‌های دیگری

1.. نام او «عبدریه» و زراره لقب اوست و کنیه او را گروهی ابوالحسن و برخی ابوعلی ذکر کرده‌اند (شیخ طوسی، رجال، ص۲۰۹). او از اصحاب امام محمد باقر علیه السلامو امام جعفر صادق علیه السلامبود (شیخ طوسی، رجال، ص۳۳۷). نجاشی در رجال خود او را بزرگ و استاد شیعیان در زمان حیاتش معرفی می‌کند که قارِی قرآن، فقیه، متکلم، شاعر و ادیب بود و تمام ویژگی‌های متدینان و مزایای فضیلت در او جمع بود. او راستگو، مورد اعتماد و در زمان خویش بر همه اصحاب مقدم بود (نجاشی، رجال نجاشی، ص۱۷۵).

2.. فرزند اَعین بن سنسن و در زمرۀ تابعین (شیخ طوسی، رجال، ص‌۱۸۱) از اصحاب امام محمدباقر علیه السلامو امام صادق علیه السلامبود (ابن داوود حلی، رجال، ص‌۱۳۴)‌ و امام چهارم، علی‌بن حسین علیه السلامرا نیز ملاقات کرده بود (ابوغالب زراری، رساله ابى غالب، ص۱۱۳-۱۱۴).

3.. از راویان پر روایت و از اصحاب اِجماع است (کشّی، إختیار معرفة الرجال، ص‌۳۷۵‌) و با وجود این‌که او از نظر عقیدتی از فطحیه دانسته شده، امّا از فقهای امامیه شمرده شده است (همان، ص۳۴۵).

4.. از اصحاب امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلاماست (شیخ طوسی، رجال، ص‌۱۳۲و۱۹۰). وجود روایات بدون واسطه او از امام باقر علیه السلام، می‌تواند شاهدی باشد بر صحت سخن کسانی که او را از اصحاب امام باقر علیه السلامنیز دانسته اند (کلینی، کافی، ج‌۲، ص‌۸۹؛ شیخ طوسی، استبصار، ج۳، ص‌۲۵۸‌) او کتابی نیز نوشته است (نجاشی، رجال نجاشی، ص‌۱۴۰).

5.. بزرگ اصحاب امامیه و استاد مورد وثوق در عصر خویش بود. او آثار و نگاشته‌هایی از خود به جا گذاشت که می‌توان به کتاب تاریخ (ناتمام)، کتاب ادعیة سفر، کتاب الافضال اشاره کرد (نجاشی، رجال نجاشی، ص‌۸۳-۸۴). ابوغالب رساله‌ای برای معرفی خاندان اعین برای نوه‌اش ابوطاهر، نوشت (ابوغالب زراری، رساله ابى غالب، ص‌۱۵۹-۱۸۴)؛ این کتاب هم اکنون مهمترین منبع برای شناخت خاندان اعین است.

6.. ابوغالب زراری، رساله ابى غالب، ص۱۳۵.

7.. نجاشی، رجال نجاشی، ص۸۳ -۸۴.

8.. برای نمونه، نک: کشّی، إختیار معرفة الرجال، ص‌۱۶۱؛ شیخ صدوق، کتاب من‏ لایحضره‏ الفقیه، ج۲، ص‌۵۱۹.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 41458
صفحه از 572
پرینت  ارسال به