377
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

موضع کشّی در قبال نصر بن الصباح - عالم رجالی خراسانی - نیز می‌تواند امتداد موضع‌گیری فضل تلقی شود. کشّی روایات گونه‌گونی از نصر بن الصباح در مدح سلمان، جابر بن یزید و مفضل بن عمر و محمد بن سنان نقل می‌کند که به نظر می‌رسد دست‌کم برخی آنها به مذاق کشّی خوش نیامده‌اند؛ زیرا در آغاز نقل یک روایت به هنگام ذکر سند، هم راوی مستقیم یعنی نصر‌ بن الصباح و هم روایان پیش از او، یعنی اسحاق بن محمد بصری، محمد بن حسن بن شمعون و محمد بن سنان را غالی معرفی می‌کند.۱

همچنین او بر یکی از روایات مربوط به مدح مفضل تعلیق می‌زند که این روایت مربوط به زمانی است که او هنوز خطابی نشده بود.۲ به نظر می‌رسد محمد بن مسعود استاد کشّی نیز همین دیدگاه را داشته است. کشّی از او نقل می‌کند که «به بغداد رفتم تا ابویعقوب اسحاق بن محمد بصری را ببینم. او غالی بود و کتابی از مفضل را برای برای من آورد تا از آن نسخه بردارم؛ دیدم که این کتاب مشتمل بر تفویض بود و از همین‌رو، از او نپذیرفتم».۳

بدین ترتیب، اتهام به غلو به‌جای آن‌که برآمده از پیوستن فرد متهم به جرگه غالیانی چون ابوالخطاب باشد، ممکن است از محدودیت‌هایی سرچشمه بگیرد که متهم‌کنندگان به غلو برای شأن و مقام امامان علیهم السلامدر نظر می‌گرفتند و در نتیجه هر کس را که پا از محدوده مد نظر ایشان فراتر می‌نهاد، به غلو متهم می‌کردند؛ هرچند خودِ متهم به غلو و یا حتی متهم‌کنندگان می‌دانستند که این متهمان پیوندی با اعتقاد و سلوک غالیانِ مطرود ندارند.

مدرسه کوفه

بر اساس یک دسته‌بندی در مدرسه کوفه، چندین گرایش معرفتی قابل شناسایی است: نخست، گرایش محدثانِ متکلم، یعنی محدثانی که افزون بر نقل حدیث بر اساس اصطلاح‌‌‌‌شناسی زمان خود فعالیت کلامی، یعنی گفت‌و‌گو و جدل با مخالفان فکری نیز داشتند؛ خواه در این مجادله صرفاً از ادبیات درون‌متنی استفاده می‌کردند یا فراتر از آن به جعلِ اصطلاح و نظریه‌پردازیِ فرامتنی اقدام

1.. کشّی، رجال، ص‌۱۸، ۳۲۲.

2.. همان، ص‌۳۲۳.

3.. همان، ص‌۵۳۱.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
376

بدین ترتیب، می‌توان نتیجه گرفت که سیاست شیخ صدوق در قبال روایات مشعر بر امامت والامرتبه که از ویژگی‌های خاص اهل بیت علیهم السلامسخن می‌گویند، تفسیر یا تأویل آنهاست به‌گونه‌ای که امتیاز ذکر شده در آنها دست‌کم تا اندازه‌ای قابل تعمیم به عموم مؤمنان باشد. ‌چه بسا شیخ صدوق این محدودنگری‌ها را از استاد خود ابن ولید و با واسطه از احمد بن محمد بن عیسی به ارث برده باشد. برخورد تند احمد بن محمد بن عیسی با برخی متهمان به غلو می‌تواند از همین اختلاف در تفسیر روایات سرچشمه گرفته باشد، نه از صرف نقل آنها.

خط دیگر دست‌اندرکار مبارزه با متهمان به غلو، خط پیروان گرایش کلامی هشام و یونس در خراسان است، یعنی فضل بن شاذان و شاگرد باواسطه‌‌اش محمد بن عمر کشّی و نیز محمد بن مسعود عیاشی.۱ در رجال کشّی شمار بالایی از اتهام زنی‌‌های فضل را به متهمان به غلو می‌توان یافت. گرچه روش فضل در برخورد با افرادی چون ابوسمینه و محمد بن سنان این نیست که مستقیماً آنها را به غلو متهم کند، بلکه در برابر آنها همان شیوه‌‌ای را اتخاذ می‌کند که در برابر غالیان رسمی اتخاذ کرده است، یعنی متهم ساختن آنها به کذب به تنهایی یا در کنار غالیان رسمی همچون ابو الخطاب.۲ چه‌بسا این اتهام‌زنی‌ها از محدودنگری وی در باب امام‌‌‌‌شناسی سرچشمه گرفته باشد.

کشّی خود داستان مواجهه فضل با جریان مقابل در باب امام‌‌‌‌شناسی را نقل کرده که طی آن او هرگونه علم امام را که از غیرطریق وراثت حاصل شده باشد، انکار می‌کرده است.۳ در کتاب الایضاح منسوب به فضل نیز هرگونه اعتقاد به الهام به ائمه علیهم السلامرد شده است.۴

1.. ‌نک: ‌رضایی، «امتداد جریان فکری هشام بن حکم تا شکل‌گیری مدرسه کلامی بغداد»، ص‌۹۱-۱۱۰.

2.. کشّی، رجال، ص‌۵۲۰، ۵۲۳، ۵۴۶.

3.. (کشّی، رجال، ص‌۵۳۹)؛ کشّی توقیعی از امام حسن عسکری علیه السلام گزارش می‌کند که در آن حضرت فضل را سرزنش کرده است. عالمان رجال این توقیع را با توجه به اشکالات سندی و محتوایی‌اش ساختگی دانسته‌‌اند (نک: بیات مختاری، خورشید شرق در سده سوم، ص ۱۳۹-۱۵۵)، اما ساختگی بودن توقیع، اصل ماجرای اختلاف او با دسته‌ای دیگر از شیعیان ‌‌دربارۀ امامت را نفی نمی‌کند؛ چرا که کشّی داستان این اختلاف را از علی بن محمد بن قتیبه و او از عبدالله بن حمدویه بیهقی نقل می‌کند. علی بن محمد بن قتیبه شاگرد فضل و مروّج آثار او بوده و عبدالله بن حمدویه نیز یکی دیگر از شاگردان و روایان فضل بوده است (همان، ص۳۰۹). بنابراین، جعلی بودن این توقیع، اصل گزارش را که از اختلاف فضل با گروهی از شیعیان ‌‌دربارۀ امامت و دیگر موضوعات اعتقادی حکایت دارد، نفی نمی‌کند.

4.. (فضل بن شاذان، الایضاح، ص‌۴۶۰-۴۶۱)؛ دربارۀ دسته‌بندی اصحاب امامان ‌‌دربارۀ علم امام، نک: رضایی، «تبیین معنایی اصطلاح علمای ابرار با تأکید بر جریانات فکری اصحاب ائمه علیهم السلام»، ص۶۳-۷۸.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37335
صفحه از 572
پرینت  ارسال به