363
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

عبدالرحمن بن کثیر الهاشمی ‌ادامه پیدا کرده است.۱ شاید علت این که قمی‌ها، محمد بن اورمه را به غلو متهم می‌کنند، نقل از علی بن حسان باشد که در کتب رجال، علی‌‌‌‌ بن حسان ضعیف معرفی شده است. در رساله ابوغالب زراری مسیر انتقال کتاب الاظله به بغداد، چنین بیان شده است: «کتاب الأظلة حدثنی به حمید بن زیاد عن علی بن ابی‌صالح عن علی بن حسان عن عبدالرحمن بن کثیر بکتاب الأظلة».۲

در مسیری که ابو غالب ذکر کرده است، ‌افزون بر علی بن حسان و عبدالرحمن بن کثیر از علی بن ابی‌صالح نیز نام برده شده است. در ترجمه علی بن ابی‌صالح، چنین ذکر شده است: «و لم‌ یکن بذاک فی المذهب والحدیث وإلى الضعف ما هو؛ وقال حمید فی فهرسته سمعت منه کتبا عدة، منها کتاب الأظلة ولیس أعلم هذه الکتب له أو رواها عن الرجال».۳

این شخص، تنها در مسیر کوفه به بغداد وجود دارد و هیچ جایگاهی در قم ندارد. نجاشی از قول حمید بن زیاد کتاب الاظله را به وی نسبت داده، هرچند نمی‌داند این کتاب، تألیف علی بن ابی‌صالح بوده یا این که آن را از دیگران نقل کرده است. شاید بنا بر کلام ابوغالب زراری که بیان می‌داشت ابی‌صالح، ناقلِ کتاب محمد بن سنان است، احتمال داد این کتاب از وی نبوده و تنها وی ناقلِ آن بوده است. اگر این کتاب را تألیف خود ابی‌صالح بدانیم، در این صورت این سومین کتاب در کوفه است که در موضوع الاظله نوشته شده است. این مطلب نشان می‌دهد، تألیف کتاب مستقل در موضوع عوالم پیشین، میان محدثان کوفه شیوع نداشته، هرچند روایاتش در کوفه فراوان نقل می‌شده است.

از ناقلان کتاب الاظله چنین فهمیده شود که کتاب الاظله محمد بن سنان وارد قم نشده و هیچ‌کدام از قمی‌ها آن را نقل نکرده است. نکته دیگر اینکه، در حال حاضر از کتب یاد‌شده (‌الاظله محمد بن سنان، الاظله عبدالرحمن بن کثیر، تفسیر الباطن علی بن حسان و الاظله منسوب به علی بن ابی‌صالح) هیچ‌کدام وجود ندارند.

کتاب دیگری که امکان دارد درباره عوالم پیشین نوشته شده باشد، کتاب بدأ الخلق از مفضل بن عمر الجعفی است که احتمال دارد همه این کتاب یا بخشی از آن، درباره عالم اظله بوده

1.. بیشترین روایات علی بن حسان در کتب اربعه را، محمد بن اورمه نقل کرده است؛ همچنان که بیشترین اخذ روایت محمد بن اورمه نیز در کتب اربعه، از علی بن حسان بوده است.

2.. ابوغالب زراری، رسالة ابی غالب، ص۱۷۵.

3.. نجاشی، رجال، ص۲۵۷.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
362

است؛ تنها همین قدر بیان شده که ایشان ناقل کتاب الاظله بوده است. علی بن حماد هیچ روایتی از محمد بن سنان در کتب اربعه نقل نکرده، ولی تنها یک روایت از مفضل جعفی نقل کرده است.۱

تعبیر «هو الذی یروی کتاب الأظلة» که در ترجمه علی بن حماد آمده است، نشان می‌دهد که تنها وی راوی کتاب الاظله بوده، ولی با جست‌وجو در کتب رجالی می‌بینیم که عبدالرحمن بن کثیر الهاشمی ‌نیز این کتاب را نقل کرده است. در مسیر انتقال کتاب الاظله به بغداد، عبد‌الرحمن بن کثیر الهاشمی نخستین حلقه است. نجاشی وی را ضعیف و مورد اتهام از سوی اصحاب ما به وضع حدیث، معرفی کرده است.۲

با این که عبدالرحمن بن کثیر، ناقل کتاب الاظله محمد بن سنان بوده، ولی هیچ روایتی از محمد بن سنان نقل نکرده است. البته، روایات ‌اندکی از مفضل بن عمر جعفی دارد. قابل توجه است که نجاشی در ترجمه عبدالرحمن بن کثیر‌ هاشمی، ‌کتابی به نام الاظله را به وی نسبت داده و بیان داشته که این کتاب، فاسد و مختلط است.۳ این دومین کتاب در مدرسه کوفه در این موضوع است و همانند نخستین تألیف در این موضوع (الاظله محمد بن سنان) تضعیف شده است.

کتاب الاظله عبدالرحمن بن کثیر را علی بن حسان نقل کرده است. علی بن حسان در کتاب‌های رجالی ما بسیار ضعیف شمرده شده است. نجاشی درباره او می‌نویسد: «ضعیف جداً ذکره بعض أصحابنا فی الغلاة فاسد الاعتقاد له کتاب تفسیر الباطن تخلیط کله».۴ شیخ طوسی نیز در فهرست می‌نویسد: «له کتابٌ. أخبرنا ابن‌أبی‌جید عن ابن‌الولید عن الصفار والحسن بن متیل جمیعاً عن الحسن بن علی الکوفی عن علی بن حسان الهاشمی عن عمه عبدالرحمن بن کثیر».۵ او برای علی بن حسان کتابی معرفی کرده، ولی نگفته است که این کتاب چه نام دارد. نجاشی کتاب او را کتاب باطن معرفی کرده که تمامش تخلیط است. اگر منظور شیخ همین کتاب باطن باشد، این کتاب در مکتب قم از مسیر صفار به ابن‌ ولید رسیده است.۶

این خطّ روایی در مکتب قم، از طریق محمد بن اورمه قمی ‌از علی بن حسان ‌هاشمی ‌از

1.. کلینی، کافی، ج۱، ص۴۴۱.

2.. نجاشی، رجال، ص۲۳۴.

3.. همان.

4.. همان، ص۲۵۱.

5.. شیخ طوسی، فهرست، ص۲۸۶.

6.. همان.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37489
صفحه از 572
پرینت  ارسال به