361
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

محمد بن سنان شکی وجود نخواهد داشت.

نجاشی وی را بسیار ضعیف و غیر قابل اعتماد می‌داند و او را کسی معرفی می‌کند که به روایات وی التفات نمی‌شود.۱ محمد بن سنان کتاب‌های متعددی نگاشته است که از آن جمله کتاب الاظله است. مسیر کتاب الاظله ابن ‌سنان از طریق محمد بن الحسین بن ابی‌الخطاب به نجاشی رسیده است.۲ شایان ذکر است که روایات زیادی از طریق محمد بن الحسین بن ابی‌الخطاب درباره عالم الاظله رسیده است، هرچند هیچ‌کدام از این روایات را از محمد بن سنان نقل نکرده است.

علامه حلی درباره محمد بن سنان می‌گوید: «درباره وی، بین علمای ما اختلاف شده است؛ شیخ مفید وی را ثقه معرفی کرده، ولی شیخ طوسی وی را ضعیف دانسته است. نجاشی و ابن‌غضائری او را ضعیف و غالی دانسته که به وی التفات نمی‌شود و کشی برای وی، اشکال بزرگی وارد می‌کند، هرچند از وی تمجید نیز کرده است و سرانجام نظر بنده این است که در روایات وی، توقف می‌کنم».۳ این نقل علامه حلی از شیخ مفید درباره محمد بن سنان، نشان از اعتماد شیخ مفید به محمد بن سنان دارد.

به نظر می‌رسد، الاظله محمد بن سنان، کتابی است که در میان اصحاب مورد قبول نبوده است؛ از این‌رو، هر کس این کتاب را نقل کرده، تضعیف شده است؛ برای مثال، شخصی به نام «علی بن حماد» به سبب روایتِ کتاب الاظله، به غلو متهم شده است. کشّی علتِ تضعیف او را روایتِ کتاب الاظله دانسته است: «محمد بن مسعود، قال علی بن حماد متهم وهو الذی یروی کتاب الأظلة».۴ علامه حلی نیز به این نکته توجه کرده و در ترجمه آن گفته است: «قال محمد بن مسعود إنه متهم بالغلو الذی روى کتاب الأظلة».۵

از این مطالب چنین برمی‌‌‌آید که صِرف نقلِ کتاب الاظله، سبب متهم شدن به غلو است. با این اوصاف، الاظله باید کتاب خاص و شناخته‌شده‌ای باشد که به نظر می‌رسد، همان کتاب منسوب به محمد بن سنان است. در تراجم، کسی کتاب الاظله را از علی بن حماد نقل نکرده

1.. نجاشی، رجال، ص۳۲۸.

2.. همان.

3.. حلی، خلاصة الاقوال، ص ۲۵۱.

4.. کشّی، اختیار معرفة الرجال، ص۲۳۴.

5.. حلی، خلاصة الاقوال، ص‌۳۲۱.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
360

درباره عالم ارواح، دانشمندان کوفی روایات بسیاری نقل کرده‌اند.۱ در این روایات، به چگونگیِ خلقت ارواح و عرضه ارواح دوستداران اهل‌بیت به نبی اکرم صلی الله علیه و اله، امام علی علیه السلام و دیگر ائمه علیهم السلام اشاره شده است.

می‌توان این نکته‌ها را از مجموع روایات عالم ارواح استخراج کرد:

۱. از روایات ذکرشده - عرضه ارواح شیعیان به امام علی علیه السلام - چنین برمی‌آید که این مسئله در عالم ارواح اتفاق افتاده است.۲

۲. در این روایات، خلقت ارواح پیش از ابدان مورد تأکید قرار گرفته و در این روایات، به دوهزار سال اشاره شده است.

۳. در برخی روایات ذکر شده که ارواح شیعیان پیش از تعلق به بدن، بر امام علی علیه السلام و ائمه اطهار علیهم السلامعرضه شده است؛ پس در این عالم، ارواح، شیعیان حقیقی را می‌شناسند۳ و در دسته دیگر از روایات بیان شده است که وقتی ارواح در این ابدان قرار می‌گیرند، در پیشانیِ آنها نوشته می‌شود: مؤمن یا کافر. کسانی که متوسّم (نشانه‌شناس) هستند، این افراد را خواهند شناخت و رسول گرامی ‌اسلام صلی الله علیه و اله، امام علی و دیگر ائمه علیهم السلامبر اساس فرموده خداوند، متوسّمون هستند؛ پس می‌توانند شیعیان حقیقی را از مدعیان باز‌شناسند.۴

حضور گروه‌های مختلف شیعی (‌حدیث‌محور، متکلم و متهم به غلو) در نقل روایات عوالم پیشین، نشان از استقبال گروه‌های گوناگون شیعه درباره این موضوع است.

درباره عالم اظلّه چندین کتاب نوشته شده است که پرچالش‌ترینِ این کتاب‌ها، کتاب محمد بن سنان است. در زمان شیخ مفید، غالیان، کتابی به نام الاشباح و الاظله به محمد بن سنان نسبت می‌دادند که شیخ مفید مطالب آن کتاب را نادرست می‌دانست و در اصلِ نسبتِ این کتاب به محمد بن سنان نیز تردید داشت.۵ نجاشی در بین کتب وی، به وجود کتابی به نام «الاظله» اشاره دارد و با علم به این که نجاشی متأخر از شیخ مفید است، درباره انتساب کتاب الاظله به

1.. کلینی، کافی، ج۱، ص۴۳۸؛ ج۲، ص۲۸۱؛ شیخ مفید، المسائل السرویه، ص ۳۰۲؛ صفار، بصائر الدرجات، ص۸۷ـ۸۸.

2.. کلینی، کافی، ج۱، ص۴۳۸.

3.. صفار، بصائر الدرجات، ص۸۹.

4.. همان، ص۳۵۵.

5.. شیخ مفید، المسائل السرویه، ص ۳۸.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37550
صفحه از 572
پرینت  ارسال به