در دین، وجوبی مستقل و دارای موضوعیت است. به همین سبب لازم است که خداوند این وجوب در اطاعت را برای امام جعل کند؛ زیرا عدم جعل الهی مقام افتراض طاعت به تصرف در ربوبیت تشریعی حق تعالی و شرک می‌‌‌انجامد. توضیح آن‌ که تنها خداوند سبحان ولایت تکوینی در ایجاد و همین‌طور ولایت تصرف در هر چیزی به هر شکلی را به‌طور مطلق خواهد داشت. از ولایت در تشریع و تقنین و امر و نهی گرفته تا ولایت قبض و بسط و... همه این شؤون بالذات برای خداوندست؛ چون هر چه غیر اوست مملوکِ اوست. پس تنها حق تعالی است که «طاعت مفترضه بالذات» بر همه آفریدگان دارد و هیچ‌کس حق اطاعت از دیگری ندارد. چون همه مخلوقات در یک سطح مملوک خداوند هستند، جز این‌که خداوند این اطاعت در طاعت را برای کسی جعل کند و چون خداوند اطاعت کسی را بر مردم واجب کرد، یعنی او را امام بر مردم قرار داد، واجب است از سنت و سیره‌‌‌اش پیروی شود. آن هم به نحو وجوب موضوعی یعنی اطاعت از این انسان به‌خودی‌ خود موضوعیت دارد نه آن‌که تنها طریقی برای اطاعت از خداوند باشد.

این بُعد از نظریه امامت نیز در اندیشه متکلمان نخستین امامیه به‌روشنی قابل بازیابی است و در بیشتر روایاتی که به دو مؤلفه افتراض طاعت و تفویض دین اشاره شده، بر اعطای این مقام از جانب خداوند سبحان به امام تأکید شده است. ابن ابی عمیر در روایتی از برید بن معاویه از امام باقر علیه السلامچنین می‌‌‌آورد: «فَنَحْنُ النَّاسُ الْمَحْسُودُونَ عَلَى مَا آتَانَا اللَّهُ الْإِمَامَةَ دُونَ خَلْقِ اللَّهِ».^۱

همچنین در روایاتی که پیشتر از زراره، ابن ابی عمیر، ابابصیر و یونس بن عبدالرحمن درباره تفویض دین به پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله نقل شد، همواره بر تفویض دین از ناحیه حضرت حق بدان حضرت تصریح می‌‌‌شد. «إِنَّ اللّه تَبَارَک وَتَعَالَى فَوَّضَ إِلَى نَبِیِّهِ أَمْرَ خَلْقِهِ»^۲؛ «إِنَّ اللّه عَزَّ وَجَلَّ أَدَّبَ نَبِیَّهُ فَأَحْسَنَ أَدَبَهُ فَلَمَّا أَکْمَلَ لَهُ الْأَدَبَ قَالَ- إِنَّک لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظِیمٍ‏ ثُمَّ فَوَّضَ إِلَیْهِ أَمْرَ الدِّین‏».^۳

افزون بر روایات این دو باب، روایات فراوان دیگری نیز به‌صورت مستقل بر جعل الهی مقام امامت اشاره دارند. هشام بن حکم چندین روایت امامت را امری آسمانی و فرمانی الهی می‌‌‌داند. او در مناظره با ضرار بن عمرو این دیدگاه را ترسیم می‌‌‌کند و می‌‌‌گوید: «امامت مانند نبوت به امر خداوند است و به دست مردمان و انتخاب ايشان وانهاده نشده و تنها تفاوت امامت و نبوت در اين

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز شاهد چنین تعبیری در مورد اصفیا و علمای الهی هستیم که حضرت در وصف ایشان از تعبیر «علماء حکماء بررة أتقیاء» استفاده می‌‌‌کنند.^۱ در روایتی که جابر بن یزید از امام باقر علیه السلام در مورد خلقت امامان نقل می‌‌‌کند، آن حضرت به تأیید امام توسط روح‌القدس اشاره می‌‌‌کنند و به واسطه همین ویژگی، امام را «علمای ابرار» معرفی می‌‌فرمایند.^۲ شبیه به همین تعبیر در کلمات دیگر ائمه علیهم السلام نیز گزارش شده است: «إنهم لأکیاس فصحاء علماء حلماء حکماء أتقیاء بررة صفوة اللّه‏».^۳

عقیده علمای ابرار در چنین گفتمانی، توسط برخی اصحاب مطرح شده و دلیل آن نیز نفی توهم نبوت از امامان در عین اثبات علوم الهی و غیبی ایشان بوده است؛ چنان‌که در بحثی که میان ابن ابی یعفور (صحابی معروف امام صادق‌ علیه السلام) و معلّی بن خنیس صورت گرفت، ابن ابی یعفور تعبیر «علماء ابرار اتقیاء» را در توصیف امام به کار برد و با این توصیف، بیان معلّی را که می‌گفت: «الأئمة انبیاء» رد می‌کرد. امام صادق علیه السلام نیز همین تعبیر را تأیید و تعبیر معلی بن خنیس را رد فرمودند.^۴ با این حال، ابن ابی یعفور، در بیانات دیگرش، آن حضرات را محدَّث و بهره‌مند از علم الهی دانسته است.^۵ روشن است که وی این اصطلاح را از خود امامان علیهم السلام آموخته است و معنای آن نوعی ارتباط با علم وحیانی بدون داشتن مقام نبوت است. البته، با توجه به جایگاه معلی نزد حضرت صادق علیه السلام نیز به نظر نمی‌‌‌رسد که وی امامان را نبی می‌دانسته، بلکه منظور او همدوشی امام با انبیا بوده است. بنابراین، غیر از آن ‌که استفاده از تعبیر علماء ابرار در برابر نبی دلالتی بر افضلیت مقام نبوت بر امامت ندارد، می‌‌‌توان همین تعبیر را نیز دلیل بر افضیلت مقام امامت بر نبوت دانست؛ زیرا در روایات بسیاری بر افضلیت علمای امت پیامبر صلی الله علیه و اله بر دیگر انبیاء تصریح شده است.^۶

د) نصب و جعل الهی

بنا به باور متکلمان نخستین امامیه، امام کسی است که اطاعتش واجب است و وجوب اقتدا به او