173
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

نفس انسانی ترکیب می‌شود. بنا به گزارشی عقل انسان‌ها یا هنگام بسته شدن نطفه یا در رحم مادر و یا در هنگام بلوغ با نفس انسان ترکیب می‌شود.۱ بنا به گزارشی دیگر که از امام علی علیه السلامنقل شده است، عقل انسان دفینه‌هایی دارد که پیامبران آنها را اِثاره می‌کنند.۲ این عبارت به نوعی نشان می‌دهد که عقل قوه‌ای در درون انسان است که خود نیز دارای معارفی نهانی است. همچنین روایاتی که از «عقلِ مطبوع» سخن گفته‌اند، با این معنا سازگارترند؛ برای مثال، در روایتی از امام صادق علیه السلامبه نقل از امام علی علیه السلامآمده است که عقل انسان تا ۲۸ سالگی تکمیل می‌شود و پس از آن هر آنچه بر عقل وی افزوده شود، از تجارب است.۳

در دیدگاه حدیث‌گرایان امامیه مراحل و زمان‌بندی عرضه عقل در افراد مختلف متفاوت است. بی‌شک همه انسان‌ها، به‌جز دیوانگان، در هنگام بلوغ آن اندازه از عقل بهره‌مند خواهند شد که حسن و قبح و درست و نادرست را تشخیص دهند و همین ملاک تکلیف در آنان خواهد بود. با این حال، برخی افراد ممکن است کمی زودتر از این هدیه الهی بهره‌مند شوند؛ برای مثال، گفته شده که برخی حتی در هنگام بسته شدن نطفه و برخی در رَحِم مادر از عقل بهره‌مند می‌شوند و همین سبب خوش‌فهمی آنان نسبت به دیگران خواهد شد. همچنین افزوده شدن بر عقل انسان‌ها به سن بلوغ محدود نیست و پس از آن نیز تا پایان دهه سوم عمر همچنان بر عقل انسان‌ها افزوده خواهد شد. پس از این دوره تنها بر تجربه انسان‌ها (عقل التجربه که پیشتر بدان اشاره شد) افزوده می‌شود.

گزارش‌های مرتبط با محل قرار گرفتن عقل نیز متفاوت است. بنا به یک دیدگاه در بین محدثان امامیه عقل در قلب انسان‌ها که در متون اسلامی به «روح» و «جان» انسانی اشاره دارد،۴ قرار می‌گیرد؛۵ در مقابل، بنا به دیگر شواهد موجود در روایات امامیه، عقل قوه‌ای در مغز انسان

1.. «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْهَیثَمِ بْنِ أَبِی مَسْرُوقٍ النَّهْدِی عَنِ الْحُسَینِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام الرَّجُلُ آتِیهِ وَأُکلِّمُهُ بِبَعْضِ کلَامِی فَیعْرِفُهُ کلَّهُ وَمِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکلِّمُهُ بِالْکلَامِ فَیسْتَوْفِی کلَامِی کلَّهُ ثُمَّ یرُدُّهُ عَلَی کمَا کلَّمْتُهُ وَمِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکلِّمُهُ فَیقُولُ أَعِدْ عَلَی فَقَالَ یا إِسْحَاقُ وَمَا تَدْرِی لِمَ هَذَا قُلْتُ لَا قَالَ الَّذِی تُکلِّمُهُ بِبَعْضِ کلَامِک فَیعْرِفُهُ کلَّهُ فَذَاک مَنْ عُجِنَتْ نُطْفَتُهُ بِعَقْلِهِ وَأَمَّا الَّذِی تُکلِّمُهُ فَیسْتَوْفِی کلَامَک ثُمَّ یجِیبُک عَلَى کلَامِک فَذَاک الَّذِی رُکبَ عَقْلُهُ فِیهِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَأَمَّا الَّذِی تُکلِّمُهُ بِالْکلَامِ فَیقُولُ أَعِدْ عَلَی فَذَاک الَّذِی رُکبَ عَقْلُهُ فِیهِ بَعْدَ مَا کبِرَ فَهُوَ یقُولُ لَک أَعِدْ عَلَی‏» (کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۶).

2.. شریف رضی، نهج البلاغه، ص۴۳.

3.. کلینی، الکافی، ج۷، ص۱۹۲.

4.. در این باره نک: فعالی، «قلب و معرفت عقلی»، ص ۴۷- ۸۸.

5.. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۹۸؛ کلینی، الکافی، ج۸، ص۱۹۰.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
172

برای افزودن آن بی‌نتیجه خواهد بود و نتیجه‌ای به‌جز جهل نخواهد داشت.۱ همچنین روایاتی که از عقل مطبوع سخن گفته‌اند به همین معنا اشاره دارند. در این روایات، تصریح شده است که بخشی از عقل انسان که به آن «عقل الطبع» یا «عقل مطبوع» گفته می‌شود، اکتسابی نیست و بخش دیگر که می‌توان آن را «عقل مسموع» یا «عقل التجربة» نامید، اکتسابی است. در روایتی از امام صادق علیه السلامبه نقل از امام علی علیه السلامگفته شده است که عقل انسان تا ۲۸ سالگی تکمیل می‌شود و پس از آن هر آنچه بر عقل وی افزوده شود از تجارب است.۲ حتی زمان اعطای این عقل به انسان‌ها نیز متفاوت است و این تفاوت سبب تمایز فهم انسان‌ها خواهد شد. هنگامی اسحاق بن عمار از محدثان امامیه، از امام صادق علیه السلامدربارهٔ تیزفهمی و کندفهمی افراد می‌پرسد، امام علیه السلامبه او چنین پاسخ می‌دهد:

۰.کسی که بخشی از سخن تو را می‌شنود و همه مقصود تو را می‌فهمد، عقلش با نطفه‌اش عجین شده است و کسی که باید تمام سخنت را بگویی تا مقصود تو را بفهمد، عقلش در رَحِم مادر بر او عرضه شده است و کسی که باید چندین بار سخنت را بگویی تا مقصودت را بفهمد، در بزرگسالی عقل در وجود او قرار گرفته است.۳

درباره کیفیت عرضه این عقل به انسان‌ها دو دیدگاه از روایات موجود در میراث محدثان کوفه قابل دستیابی است. بنا به دیدگاهی گونه ارتباط انسان و عقل ترکیبی نیست؛ بلکه نوعی بهره‌مندی و استفاده - مانند بهره‌مندی انسان از نور خورشید - است؛ برای مثال، در یکی از این گزارش‌ها رابطه عقل و قلب انسان به چراغ در میانه خانه توصیف شده است. همچنین عقل به مَلِکی تشبیه شده است که سرهایی به تعداد همه انسان‌ها دارد و بر هر سری پوششی نهاده شده و به هنگام بلوغ هر انسان این پوشش برداشته شده و نوری در قلب انسان می‌تابد و به واسطه آن خوب و بد را تشخیص می‌دهد.۴ بنا بر این گزارش، عقل قوه‌ای مانند بینایی و شنوایی در درون انسان نیست؛ بلکه نوری است که در اختیار انسان‌ها قرار می‌گیرد و هر انسانی به میزان بهره‌مندی‌اش از آن نور خوب و بد را می‌فهمد.

در مقابل در گزارش‌های دیگری ارتباط انسان و عقل از نوع ترکیبی است و در حقیقت عقل با

1.. کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۴.

2.. همان، ج۷، ص۱۹۲.

3.. همان، ج۱، ص۲۶.

4.. شیخ صدوق، علل الشرایع، ج۱، ص۹۸.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37313
صفحه از 572
پرینت  ارسال به