به‌گونه‌‌‌ای‌‌‌ که شناخت مصداقی و عینی شیء خارجی به‌صورت متمایز از دیگر اشیا برای صاحب معرفت به دست می‌‌‌آید؛ لذا محل و مرجع درک این معرفت، رؤیت قلبی است و نه توهم قلبی یا معانی دقیق عقلی^۱، چراکه در نظر ائمه اطهار علیهم السلاممعرفتی که از این طرق به دست آید ‌افزون بر نقصان، سبب شرک و بی‌راهه رفتن نیز می‌‌‌شود.^۲

۱.۲. راه دست‌یابی به معرفت

پس از آن‌که معنای معرفت در نظر اندیشمندان کوفه مشخص شد، نوبت به بررسی راه دست‌یابی به معرفت می‌‌‌رسد. در این‌جا با این پرسش روبه‌‌‌رو هستیم که معرفت چگونه به دست می‌‌‌آید؟

ساده‌‌‌ترین و شایع‌‌‌ترین راه‌‌‌حلی که امروز و حتی در آن دوره از جانب متکلمان معتزله در پاسخ به این پرسش ارائه شده، این است که آدمی با نگاه متفکرانه و مدبرانه به عالَم و یا با محاسبه ذهنی و عقلی دقیق خود می‌‌‌تواند به وجود خداوند و برخی ویژگی‌‌‌های او پی ببرد و البته اگر این دقت و تفکرِ محاسبه‌گرانه را پی‌گیری و با ضمائمی همراه کند، به هدایت الهی دست خواهد یافت.

این راه‌‌‌حلِ ساده و شایع، دربردارنده چند نکته کلیدی است:

۱. دست ‌‌‌یافتن به معرفت الهی، برای انسان امری ممکن تلقی شده است؛

۲. انسان دارای ابزار و منبع لازم برای شناخت خداوند است؛

۳. راه دست‌یابی انسان به معرفت و هدایت شامل تفکر، نظر و استدلال است؛

۴. اکتساب انسان، نقش تعیین‌کننده و اولیه در معرفت‌‌‌یابی دارد.

اما با مراجعه به اندیشه اندیشمندان امامیه کوفه و روایات وارد شده در این باب، می‌‌‌یابیم که اساساً فرایند معرفت این‌گونه تصویر نمی‌‌‌شود و در برآیند کلی، نتایجی مطرح می‌‌‌شود که با نکات کلیدی مزبور در تعارض است. در نظر محدثان و متکلمانِ نخستین امامیه، فرآیند معرفت‌‌‌یابی از انسان آغاز نمی‌‌‌شود و اساساً چنین چیزی ممکن نیست. در این دیدگاه، خداوند متعال ساحتی فراتر از تصور مخلوقات دارد؛ آن هم به‌گونه‌ای که حتی دقیق‌‌‌ترین نظرها و بالاترین فکرها، درباره معرفت‌‌‌یابی او ذاتاً فاقد استعدادند.^۳ شاید این سخن، اصل مبنایی و خود سرچشمه چالش یا

معرفت می‌‌‌دهد و انسان‌‌‌ها به قبول یا ترک آن معرفت اقدام می‌‌‌کنند»؛^۱ تعبیری که در روایت دیگری از زراره^۲ و عبدالاعلی^۳ نیز به چشم می‌‌‌خورد.

در برخی از دیگر روایات، به پیوند «معرفت» با «ایمان» نیز اشاره می‌‌‌شود که به نظر می‌رسد میان معرفت، ایمان، عمل و هدایت پیوند تنگاتنگی برقرار است، به‌گونه‌‌‌ای که ارزش و اهمیت معرفت، به عمل کردن به مقتضای آن است.^۴ بنا بر این روایات، معنای «معرفت» عمومِ آگاهی‌‌‌ها و باورها نیست، بلکه منظور باورهایی است که لازمه هدایت و عبودیت است. همچنین مراد از معرفت، صِرف آگاهی و شناخت است و نه آگاهی همراه با عمل. از دیگر نتایج به‌دست‌آمده آن است که معرفت، تنها طریق و مقدمه ضروریِ هدایت و یگانه راه زمینه‌‌‌سازی عمل مؤمنانه است. در قیامت هم انسان‌‌‌ها بر اساس حجتی با خداوند روبه‌‌‌رو شده و مؤاخذه می‌شوند که آن حجتِ تکالیفی است که پس از بیان معرفت برای انسان‌‌‌ها مقرر شده و مؤظف به انجام آن تکالیف هستند.^۵

از این ‌‌‌رو، معرفت با حجت نیز پیوند می‌‌‌یابد. به همین دلیل، برخی اندیشمندان و متکلمان پس از عصرِ حضور نیز بحث از معرفت را ذیل عنوان «حجت» تبویب و بررسی کرده‌‌‌اند.^۶ به دیگر سخن، معرفت، حجت، هدایت و ایمان اضلاع به‌هم‌پیوسته یک امر هستند و نه الزاماً تعبیرهایی گوناگون از یک مفهوم و یا مفاهیمی از‌هم‌گسسته و پراکنده.

در پایان این بخش شایسته است دو نکته دیگر را در باب چیستی معرفت متذکر شویم:

نخست این که منظور اصحاب مدرسه کوفه از معرفت، نوعی قوه، احساس یا علاقه برای دریافت آگاهی‌های الهیاتی نیست - چیزی شبیه به آنچه امروزه، با نام «فطرت» از آن بحث می‌‌‌شود^۷ - بلکه منظور ایشان از معرفت، نوعی آگاهی بالفعل و بی‌‌‌نیاز از تمهید مقدمات نظری است.

دوم، این که در نظر اصحاب «معرفت» گونه‌ای شناخت بی‌‌‌واسطه، عینی و مستقیم است،