147
جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه

«معرفت ضروری» نیز کاربرد داشته که با توجه به قرینه‌های موجود۱ دور از ذهن است که مصداقی جز معرفت اضطراری داشته باشد.

بر پایه همین گزارش‌‌‌های اولیه، منظور از معرفت اضطراری، معرفتی است که الف) بالاضطرار برای انسان حاصل می‌‌‌شود؛ ب) تفکر و استدلال سبب و زمینه‌‌‌ساز معرفت نخواهد بود؛ ج) خداوند با توجه به اضطراری بودن معرفت، انسان‌‌‌ها را به استدلال و تفکر و اکتساب معارف بنیادین دینی مکلّف نکرده است.۲ بررسی نظریه «معرفت اضطراری»، نیازمند بحث درباره موضوعاتی چون چیستی و نقش معرفت در زندگی انسان، مفاد و حدود معرفت، راه نیل به آن و چگونگی بهره‌مندی انسان از معرفت است.

۱.۱. چیستیِ معرفت

در نظر اصحاب امامیه کوفه «معرفت» با هدایت و رستگاری انسان، پیوند تنگاتنگ و ناگسستنی دارد. معرفت، خمیرمایه و محتوای اصلی هدایت است. می‌‌‌دانیم که اهل ایمان همواره می‌‌‌کوشند بر سبیل هدایت باشند و به خدای خود نزدیک شوند، اما برای این امر نیازمند ‌شناختی هستند که با آن خدای خود را از دیگر اشیاء تمییز داده و در مسیری که به او ختم می‌‌‌شود، گام بردارند و هدایت نیز یعنی همین حرکت و گام برداشتن در مسیر الهی و دست‌یابی به رستگاری. از این رو، برای شناخت مسیر هدایت، نیازمند علم و آگاهی یا به تعبیر دقیق‌‌‌تر، نیازمند معرفت هستند.

به همین سبب، اندیشمندان امامیه در روایات گوناگونی این اصطلاحات را در کنار هم به‌کار برده و روایات مشابهی را نقل کرده‌‌‌اند. از جمله، روایت مشهور حمزة‌‌‌‌ بن ‌‌‌محمد الطیار که در توضیح و بیان آیات شریفه مربوط به هدایت، روایتی از امام صادق علیه السلام می‌‌‌آورد که ایشان در توضیح معنای «هدایت» از واژه «معرفت» استفاده کرده و می‌‌‌فرمایند: «خداوند متعال به بندگان،

1.؛ مانند گزارش شهرستانی که بیان می‌کند: «زراریه، معتقد به ضروری بودن معرفت‌اند» و یا در روایتی، باور ضروری بودن معرفت خدا به هشام نسبت داده می‌شود. جست‌وجو در منابع روایی و تاریخی نشان می‌دهد، زراره یا هشام از باورمندان به معرفت اضطراری‌ بودند.

2.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۵۱.


جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
146

می‌‌‌شویم که نظریه اصحاب امامیه کوفه (سده دوم و سوم هجری) را با عنوان «معرفت اضطراری» توصیف می‌‌‌کنند. برای شناخت و فهم این نظریه، سه پرسش قابل طرح است: ۱) منظور و مراد اندیشمندان امامیه از «معرفت» چیست؟؛ ۲) مفاد و حدود معرفت در نظر ایشان چگونه است؟ و ۳) راه و روش نیل به این معرفت چیست؟

البته، به‌‌‌رغم اتفاق ایشان در عنوان و ابعاد مختلفی از نظریه معرفت اضطراری، هشام‌‌‌ بن حکم و اصحاب او، در بعضی ابعادِ این نظریه با جمهور اندیشمندان و اصحاب امامیه اختلافاتی دارند و از همین‌‌‌‌رو، بحث را در دو بخشِ بررسی دیدگاه جمهور و بررسی اختلافات پی می‌‌‌گیریم.

۱. دیدگاه جمهور اندیشمندان مدرسه کوفه

اندیشمندان نخستینِ امامیه بر مبنای آیات قرآن و روایات، به نظریه‌‌‌پردازی درباره «معرفت» دست زدند. آنان پرسش‌های خود را در این موضوع همچون موضوعات دیگر به امامان عرضه کرده و سپس پاسخ‌‌‌ها و سخنان ایشان ‌‌‌را دریافت و نقل می‌‌‌کردند. متکلمان بزرگی همچون زراره و خاندان او، هشام‌‌‌‌ بن ‌‌‌سالم، ابوبصیر، یونس ‌‌‌بن‌‌‌ عبدالرحمن و... از جمله اندیشمندانی‌‌‌اند که در باب معرفت، به نقل روایت اقدام کرده‌‌‌اند. شواهد متقن تاریخی و روایی نشان می‌‌‌دهد، اندیشمندان شیعی در آن دوران به اضطراری بودن معرفت باور داشته و تلاش می‌‌‌کردند تا ابعاد این نظریه را روشن سازند.

شواهد اولیه این ادعا را می‌‌‌توان در گزارش‌‌‌های عقیده‌‌‌نگارانی چون ابوالحسن ‌‌‌اشعری (۳۲۵ق) به دست آورد. او در این ‌‌‌باره می‌‌‌گوید: «فرقه نخست از روافض که جمهور آنانند، معتقدند که همه معارف اضطراری‌‌‌اند و تمامی انسان‌‌‌ها اضطراراً این معارف را دارا هستند».۱ در این گزارش‌‌‌ها، تعبیر «معرفت اضطراری» گاه به‌‌‌ طور کلی و گاه با نام بردن از اندیشمندانی چون زراره، مؤمن الطاق، ابومالک ‌‌‌حضرمی و هشام بن ‌‌‌حکم همراه شده است.۲ هرچند در احادیث ائمه علیهم السلام به صراحت از تعبیر «معرفت اضطراری» سخنی به میان نیامده، اما این برداشت از میراث روایی امامیه در آن عصر ممکن است.۳ البته، باید گفت در آن دوره، اصطلاح دیگری با عنوان

1.. اشعری، مقالات الاسلامیین، ج۱، ص۵۱.

2.. همان، ص۵۱؛ شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۲۱۸.

3.. برای نمونه، نک: «... فَقُلْتُ لَهُ: أَصْلَحَكَ اللَّهُ إِنَّ قَوْماً مِنْ أَصْحَابِنَا يَزْعُمُونَ أَنَّ الْمَعْرِفَةَ مُكْتَسَبَةٌ وَ أَنَّهُمْ إِذَا نَظَرُوا مِنْ وَجْهِ النَّظَرِ أَدْرَكُوا، فَأَنْكَرَ ذَلِك‏...» (حمیری، قرب الاسناد، ص۳۵۶). «... وقُلْتُ لِأَبِي‌عَبْدِاللَّهِ علیه السلامسَمِعْتُ هِشَامَ بْنَ الْحَكَمِ يَرْوِي عَنْكُمْ أَنَّ اللَّهَ جِسْمٌ صمَدِيٌّ نُورِيٌّ مَعْرِفَتُهُ ضَرُورَةٌ...» (کلینی، الکافی، ج۱، ص۱۰۴؛ شیخ صدوق، التوحید، ص۹۸.

  • نام منبع :
    جستارهایی در مدرسه کلامی کوفه
    سایر پدیدآورندگان :
    جمعی از پژوهشگران؛ زیر نظر محمدتقی سبحانی
    تعداد جلد :
    1
    ناشر :
    انتشارات دارالحدیث
    محل نشر :
    قم
    تاریخ انتشار :
    1396
    نوبت چاپ :
    اول
تعداد بازدید : 37143
صفحه از 572
پرینت  ارسال به