در عالمی پیش از دنیا (به نام عالم ذر) تبیین شده است که ویژگی‌هایی خاص دارد. برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های معرفت‌ اضطراری خاص (معرفت فطری) که در روایات امامیه بیان شده عبارت‌اند از:

الف) در معرفت ‌اللّه فطری، معرفت‌ افزون بر آن‌که صنعُ اللّه است (افاضهٔ‌ معرفت از جانب خداست)، تعبیر «علی اللّه البیان» آمده است، به این معنا که بیان معرفت بر عهده خداوند متعال است؛ زیرا راهی غیر از بیان خود خداوند برای نیل به معرفت نیست؛

ب) ابزار رسیدن به معرفت ‌اللّه در اختیار انسان‌ها نیست؛ به جهت آن‌که خداوند متعال والاتر از وهم و عقل انسان‌هاست و در نتیجه، استطاعت و امکان معرفت به آن در انسان‌ نیست؛

ج) از آن‌جا که ابزار و استطاعتِ دسترسی به معرفت ‌اللّه در انسان نیست، تکلیف به معرفت ‌اللّه هم ساقط است؛

د) اگر خداوند متعال معرفتش را در فطرت و سرشت انسان‌ها ننهاده بود و افاضه نکرده بود، هیچ‌ انسانی نمی‌توانست به معرفت ‌اللّه دست یابد: «وَلَولا ذَلِک لَمْ یدْرِ أَحَدٌ مَنْ خَالِقُهُ وَلا مَنْ رَازِقُه»‏ ^۱؛ زیرا ابزار آن‌ را در اختیار نداشت؛

ھ) معرفت ‌اللّه فطری با آن‌که در سرشت و نهاد انسان‌ها سرشته شده است، اما به این معنا نیست که همه انسان‌ها بالفعل آن‌ را دارا هستند، بلکه این معرفت ممکن است مورد غفلت قرار گیرد و مغفول بمانَد. از این‌رو، نیازمند تذکره و یادآوری است: «ثَبَتَتِ الْمَعْرِفَةُ فِی قُلُوبِهِمْ وَنَسُوا الْمَوْقِفَ، سَیذْکرُونَهُ‏ یوْماً مَا».^۲ بنابراین، فطری بودن معرفت، مساوی با تحقق بالفعل آن نیست.

۲. ۴. عدم تکلیف به معرفت و تکلیفِ نخستین

از دیگر ادعاهای مطرح شده در گزارش‌های تاریخی درباره نظام معرفتی امامیه، عدم تکلیف به معرفت و نیز عدم تکلیف به نظر و استدلال بود. اشعری در دیدگاه جمهور امامیه بیان کرد که آنان معتقد بودند: «وأنّ النظر والقیاس لا یؤدّیان الى علم وما تعبّد اللّه العبادَ بهما».^۳ در این‌جا لازم است این ادعا با روایات نقل شده از سوی اصحاب امامیه، سنجیده و صحت و سقم آن‌ روشن شود. ناگفته پیداست که مبنای اضطراری بودن معارف و غیراختیاری بودن آنها در دیدگاه امامیه، لوازمی دارد که

نظر و تعقل نمی‌توان به شناخت و معرفت خداوند دست یافت و نه‌تنها خداوند متعال قابل ادراک با حواس نیست، بلکه فراتر از وهم و تصور است؛ زیرا هر آنچه در وهم و فهم انسان درآید، خود مخلوق است و تفاوت ماهوی با خداوند متعال (صانعِ غیرمصنوع) دارد: «کلُّ‏ مَا وَقَعَ‏ فِی الوَهْمِ فَهُوَ بِخِلافِه».‏^۱

در تأیید نسبت انگارهٔ‌ معرفت ‌اللّه فطری (اضطراری خاص) به امامیان دوران حضور، در منابع روایی امامیه دو دسته روایات وجود دارد: دسته نخست روایاتی‌اند که به فطری بودن معرفت و ویژگی‌های آن اشاره دارند و دسته دوم روایاتی‌اند که به اضطراری بودن و ویژگی‌های مربوط به آن اشاره دارند. دستهٔ‌ نخست، انبوهی از روایات‌اند که به سرشته شدن معرفت در سرشت انسان در عالمی به نام عالم ذر، و ویژگی‌های آن اشاره کرده است.^۲روایات معرفت فطری با عناوین مختلفی چون رؤیت، معاینه، شهود، صبغة اللّه، حنیف و امثال آن بیان شده‌اند و شمار آنها بسیار است تا آن‌جا که برخی عالمان حدیث‌شناس ادعای تواتر آنها را کرده‌اند.^۳

دستهٔ‌ دوم روایاتی‌اند که بر معرفت ‌اللّه اضطراری دلالت دارند؛ یعنی بر جنبهٔ‌ موهوبی و إعطایی معرفت ‌اللّه و برخی ویژگی‌های آن اشاره دارند. تفاوت مهم این دسته از روایات معرفت اضطراری، با روایات معرفت اضطراری به معنای عام در آن است که در همه این روایات، تصریح شده و یا این‌که قرینه‌های متصله یا منفصله وجود دارد بر این‌که منظور از «المعرفة»، معرفت ‌اللّه و معارف بنیادین دینی و ایمانی است؛ روایت عبدالاعلی، یکی از این روایات است: ‏

قَالَ: قُلْتُ لأَبِی عَبْدِاللَّهِ علیه السلام: أَصْلَحَک اللَّهُ هَلْ جُعِلَ فِی النَّاسِ أَدَاةٌ ینَالُونَ بِهَا الْمَعْرِفَةَ؟ قَالَ فَقَالَ: لا، قُلْتُ: فَهَلْ کلِّفُوا الْمَعْرِفَةَ؟ قَالَ: لا عَلَى اللّهِ الْبَیانُ، لا یکلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلا وُسْعَها، لا یکلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلا ما آتاها.^۴

در این روایتِ صحیحه با آن‌که معرفت، مطلق ذکر شده، اما با قرینه پرسش از تکلیف به کسب و عبارت «علَی اللّه البیان» آشکار می‌شود که مسئله معرفت ‌اللّه مد نظر بوده است.^۵

بنابراین، می‌توان گفت در روایات امامیه، معرفت ‌اللّه اضطراری، با معرفت فطریِ إعطا شده