شد: الف) جمهور امامیه به معرفت اضطراری باور داشتند؛ ب) همهٔ‌ معارف را اضطراری می‌دانستند؛ ج) تکلیف به معرفت را به دلیل آن‌که خارج از حوزه اختیار آدمی است، انکار می‌کردند؛ د) مومن طاق و ابومالک حضرمی به رغم آن‌که همهٔ‌ معارف را اضطراری می‌دانستند و معتقد بودند خداوند معرفت را به برخی إعطا می‌کند و به برخی إعطا نمی‌کند، با این حال، همه انسان‌ها را مکلف به اقرار و ایمان می‌دانستند؛ ھ) اصحاب هشام بن حکم معرفت ‌اللّه را اضطراری و فطری (به ایجاب خلقت) می‌دانستند و بالفعل شدن آن را با نظر و استدلال می‌دانستند.

شایسته است برای اطمینان بیشتر، این ادعاها با شواهد دیگر راستی‌آزمایی شود. از مهم‌ترین شواهد اثبات یا نفی صحت انتسابِ ادعاهای مذکور میان اندیشمندان امامی در دوران حضور، روایاتی‌اند که از اصحاب ائمه اطهار علیهم السلامنقل شده و در بردارندهٔ‌ مضمون نظریهٔ‌ معرفت اضطراری‌اند؛ زیرا دانسته است که نقل روایات در دوران نخستین از سوی اصحاب ائمه علیهم السلام به منزلهٔ‌ قبول مضامین و محتوای آن روایات، از سوی راویان است؛ همان‌گونه که گلچین کردن برخی روایات و تبویب آنها از سوی محدثان، می‌تواند حاکی از نظام معرفتی و اعتقادی آنان باشد.^۱

۲. ۱. جمهور امامیه

ادعای اعتقاد جمهور امامیه به اضطراری بودن معارف را می‌توان با بررسی راویانِ روایت‌های مربوط به معرفت اضطراری در مدرسه کوفه ردگیری و پی‌گیری کرد. در مدرسه کوفه، شمار زیادی از اصحاب ائمه علیهم السلامهم از جریان فکری محدث - ‌متکلمان و هم از جریان فکری متکلمانِ محدث، از راویان معرفت اضطراری - چه به معنای عام و چه به معنای خاص - هستند. برای مثال، از محدث - ‌متکلمان کوفه که روایات معرفت اضطراری (به معنای عام و خاص) را نقل کرده‌اند، می‌توان به ابوبصیر^۲ و صفوان بن یحیی^۳ نام برد. همان‌گونه که می‌توان از بزنطی^۴، محمدبن‌ حکیم^۵، بُرید بن معاویه^۶ عبداللّه بن سنان و محمد بن مسلم^۷ نام برد که از راویان

توجه به این‌که اشعری در توضیح انگاره هِشام و اصحابش بیان کرده که معرفت ‌اللّه پس از نظر و استدلال واقع می‌شود، معلوم می‌شود منظور او از «المعرفة کلها اضطرار بایجاب الخلقة» امور فطری و معرفت ‌اللّه بوده است.^۱

شیخ مفید نیز در کتاب اوائل المقالات اشاراتی دارد بر این‌که برخی امامیان به اضطراری بودن معرفت معتقد بودند.^۲ او در این گزارشِ تاریخی، قول به معرفت اکتسابی را به شمار بالایی از امامیه نسبت می‌دهد نه به همه امامیه! که نشان می‌دهد برخی امامیان، معارف را اضطراری می‌دانستند. البته، گزارش شیخ مفید به احتمال قوی، متعلق به دوران خودش در مدرسه بغداد است که بیشتر امامیه را معتقد به معرفت اکتسابی معرفی می‌کند و این با گزارش اشعری که امامیانِ دوران نخستین در مدرسه کوفه را گزارش می‌کند، منافاتی ندارد.

از دیگر شواهد تاریخی بر این که امامیان نخستین و یا دست‌کم برخی آنان، معارف را اضطراری می‌دانستند، گزارش قاضی عبدالجبار معتزلی (م ۴۱۵ق) است. او در ضمنِ گزارشِ دیدگاه کسانی که به نفی وجوبِ نظر معتقد بودند، اکثر امامیان را منکر وجوب نظر معرفی می‌کند.^۳ پوشیده نیست آنها که معارف را اضطراری می‌دانستند، اعتقادی به وجوب نظر نداشتند. می‌دانیم امامیان در مدرسه بغداد معارف را اکتسابی می‌دانستند، معلوم می‌شود مراد از اکثر امامیانی که قاضی عبدالجبار به آن اشاره کرده، اصحاب امامیه در مدرسه کوفه و قم بوده‌اند. بنابراین، چون منظور قاضی عبدالجبار از اکثر امامیه، اصحاب امامیه در مدرسه کوفه و قم است با گزارش شیخ مفید که اکثر امامیه دوران خود را معتقد به معرفت اکتسابی می‌داند، تضادی ندارد.

از دیگر شواهد تاریخی مبنی بر اضطراری بودن معرفت نزد امامیان نخستین یا دست‌کم برخی از آنان، گزارش عبدالقاهر بغدادی (م ۴۲۹ق) است. او از اقوال مختلف منسوب به امامیه، تنها دو قول را نقل کرده است: دیدگاه هشام بن حکم و دیدگاه منتسب به مؤمن طاق و ابومالک حضرمی.^۴

۲. راستی‌آزمایی گزارش‌های تاریخی با شواهد روایی

در گزارش‌های تاریخیِ ذکر شده و مربوط به امامیان دوران نخستین، چند ادعا به آنان نسبت داده