طریق حواس پنج‌گانه و نیز معرفت‌هایی که در عین غیراختیاری بودن، نیازمند نظر و استدلال‌اند؛ مانند معرفت‌های نظری در دیدگاه امامیان در مدرسه کوفه.

در این تحقیق، از معرفت اضطراری که عام است و قلمرو آن فراتر از امور فطری است، با اصطلاح «معرفت اضطراریِ عام» یاد می‌کنیم تا با معرفت اضطراری در قلمرو امور فطری مشتبه نشود و از معرفت اضطراری در قلمرو امور فطری با اصطلاح «معرفت اضطراری خاص» یاد می‌کنیم. نخست، ضمن تبیین گزارش‌های تاریخی دیدگاه امامیان نخستین، نسبت به اندیشه معرفت اضطراری، به راستی‌آزمایی گزارش‌های تاریخی از طریق روایات نقل شده از سوی اصحاب امامیه پرداخته و سپس به چیستی معرفت اضطراری از منظر اندیشوران امامیه در مدرسه کوفه خواهیم پرداخت.

۱. گزارش‌های تاریخی

مهم‌ترین و قدیمی‌ترین گزارش تاریخی درباره آراء و دیدگاه معرفتی امامیان نخستین، کتاب مقالات الاسلامیین ابوالحسن اشعری است که دیدگاه‌های مختلفی را از اصحاب امامیه نقل کرده است. اشعری دیدگاه روافض درباره نظر و قیاس را در هشت قسم بیان کرده است: دیدگاه نخست، دیدگاه جمهور امامیه است که همه معارف را اضطراری می‌دانستند و بر آن بودند فکر و استدلال (نظر و قیاس) به علم نمی‌انجامد؛ از این‌رو، خداوند متعال انسان‌ها را به نظر و قیاس مکلّف نکرده است.^۱ دیدگاه دوم و سوم که تفاوتی میان آنها نیست، متعلق به اصحاب مؤمن طاق و ابومالک حضرمی است که آنان نیز مانند جمهور امامیه، همه معارف را اضطراری می‌دانستند و جایز می‌دانستند که خداوند معرفت را از برخی انسان‌ها دریغ کند و به آنان عطا نکند، با این حال از منظر آنان همه انسان‌ها مکلف به اقرار هستند حتی کسانی که معرفت بدان‌ها عطا نشده است.^۲

قول چهارم متعلق به هشام بن حکم و پیروان فکری اوست که معرفت ‌اللّه را فطری و اضطراری می‌دانستند با این حال، معتقد بودند بالفعل شدن این معرفت به نظر و استدلال است. در نتیجه اصل معرفت ‌اللّه اضطراری است، اما به فعلیت رسیدن آن منوط به اندیشیدن و نظر کردن است. در این عبارت با توجه به این‌که اشعری در قول منسوب به اصحاب هشام، «المعرفة» را مفرد ذکر کرده در حالی که در عبارت‌های ‌پیشین از تعبیر «المعارف» استفاده کرده بود، و نیز با

به‌کار رفته است.^۱ مراد از اصطلاحِ ترکیبیِ «معرفت اضطراری» آن بوده که حصولِ معرفت و شناخت در قلمرو اراده و اختیار انسان نبوده است. این اصطلاح برساختهٔ‌ متکلمان نظریه‌پرداز امامی در مدرسه کوفه است که همه معارف را اضطراری می‌خواندند.^۲ بنابراین، ملاک و معیار اضطراری بودن معرفت، اِلجائی و غیراختیاری بودن برآیند آن بوده است و این‌که در آخر فاعلِ معرفت، خود انسان نیست. در مقابل، معرفتِ اختیاری معرفتی بوده که در قلمرو اختیار و اراده انسان بوده و در واقع، فاعلِ معرفت خود انسان به‌شمار می‌آید.^۳

در میان اندیشوران مسلمانِ سده‌های نخستین، برخی معتزلیان برای اضطراری بودن معرفت، ملاک و معیار دیگری مدّ نظر داشتند و معرفتی را اضطراری می‌دانستند که بی‌نیاز از نظر و استدلال باشد و در مقابل، معرفت اختیاری (اکتسابی) را معرفتی می‌دانستند که نیازمند نظر و استدلال باشد. در واقع، اضطراری در نگاه و تلقی آنان معادل «ضروری» در علم منطق قلمداد شده است. این ملاک و معیار اضطراری هم در میان مشایخ نخستین اعتزال چون ابوهذیل علّاف و نظّام مد نظر بوده است و هم نزد مشایخ دوره میانی معتزله همچون ابوعلی و ابوهاشم جبّایی و نیز ابوالقاسم کعبی و معتزلیان متأخری چون ملاحمی خوارزمی. در واقع، اصطلاح «معرفت ضروریِ» فیلسوفان و منطق‌دانان با اصطلاح معرفت اضطراری متکلمان و اندیشوران امامیان نخستین، در هم آمیخته شد. البته، گاهی معرفت ضروری - هم در لسان روایات و هم در لسان متکلمان - مترادف با معرفت اضطراری به کار رفته است.^۴

متفاوت بودن ملاک و معیار اضطراری بودن معرفت در میان اندیشوران نخستین اسلامی، سبب خلط مباحث در موارد متعددی شده که در نوشتار حاضر به آن توجه شده است. بنابراین، معرفت اضطراریِ مصطلح، دو معنا و دو کاربرد مستقل «بی‌نیاز از استدلال و نظر» و «غیراختیاری و اِلجائی» داشته است. پیداست که نسبت میان آن ‌دو، عموم و خصوص من وجه و دارای موارد اشتراک و افتراق است. مورد اشتراک در خصوص معرفت‌هایی صدق می‌کند که هم غیراختیاری و هم بی‌نیاز از استدلال و نظر هستند؛ مانند معرفت امور فطری و مورد افتراق شامل معرفتی می‌شود که در عین اختیاری بودن، بی‌نیاز از استدلال است؛ مانند معرفت‌های برآمده از